Mexhid Mehmeti: “UDHËKRYQI”

Vështrimi i plotë

MANIFEST KOMBËTAR I NDËRGJEGJES SHQIPTARE QË FLET ME GJUHËN E GJAKUT DHE DHEMBJES KOLEKTIVE

(Ramadan Rexhepi: “UDHËKRYQI”, roman, Agoraprint, Shkup, 2020)

KONTEKSTI HISTORIK, SHOQËROR DHE TEMATIK

Romani “Udhëkryqi” i shkrimtarit të shquar preshevar Ramadan Rexhepi (1940), është një vepër me karakter të thellë historik dhe politik, që pasqyron dramën e shqiptarëve të trevës së Kosovës Lindore e më gjerë nën regjimet jugosllave, në një shoqëri të tensionuar mes nënshtrimit dhe rebelimit, asimilimit dhe ruajtjes së identitetit kombëtar. Titulli metaforik “Udhëkryqi” sugjeron nda¬rje ekzistenciale dhe kombëtare, një pozitë tragjike mes rrugëve të përndritura dhe të errëta të fatit kolektiv.

Autori paraqet një botë të copëtuar dhe të traumatizuar nga kolonializmi i brendshëm, ku shqiptarët trajtohen si "turq", ku kombi shqiptar është i ndaluar të bashkohet, ku shpërnguljet, diskriminimi dhe padrejtësitë politike janë rend i ditës.

FABULA DHE NDËRTESA NARRATIVE

Struktura e romanit është e shtrirë dhe komplekse. Narracioni zhvillohet përmes një rrëfimi polifonik, ku ndërthuren:

Ngjarje politike: gjyqe politike, burgosje, shpërngulje të detyruara;

Jetë fshatare dhe urbane: përplasjet midis vlerave tradicionale dhe tranzicionit modern;

Përjetime personale: historia e dashurisë ndërpritet nga represioni shtetëror;

Reflektime filozofike dhe ekzistenciale, që i japin veprës peshë të thellë diskursive

Protagonisti Iliri kalon një sërë metamorfozash psikologjike dhe shoqërore që reflektojnë rrugëtimin e tij nga idealizmi te zvetënimi dhe përballja me realitetin e hidhur. Poashtu, figura të tjera si Shega, Nazifi, Hajra, Zhika, Dragisha dhe të tjerë ndërtojnë një mozaik karakteresh që përfaqësojnë shtresime të ndryshme të shoqërisë shqiptare në Jugosllavi.

TEMAT KRYESORE

1. Identiteti Kombëtar dhe Asimilimi

Shqiptarët quhen “turq” nga pushteti për të justifikuar shpërnguljen

Simbolika e “udhëkryqit” lidhet me ndarjen dhe shtypjen e një kombi të ndarë artificialisht.

2. Drejtësia e mohuar dhe burgosjet politike

Gjyqet politike dhe torturat burokratike janë mjete të shtypjes sistematike të intelektualëve dhe patriotëve

3. Tradita, nderi dhe rendi patriarkal

Figurat e grave shqiptare (Shega, Hatixhja, Ga-nimetja, etj.) përballen me brutalitetin e një jete të mbushur me sakrifica, por gjithashtu edhe me forcën që u jep shoqëria patriarkale për të qëndruar në këmbë si “flori i pastër i shkrirë në zjarr”

4. Koha dhe memoria kolektive

Historia personale është e ndërthurur me historinë kolektive të shqiptarëve, duke e bërë çdo fat personal një reflektim të fatit historik.

ANALIZA E KARAKTEREVE

Iliri – Një karakter i ndërlikuar, i përballur me dilema morale dhe ekzistenciale. Ai përfaqëson një lloj "njeriu të urtë" që e vuan padrejtësinë me ndërgjegje të thellë dhe e shfaq reflektimin mbi të kaluarën e kolektivit si barrë personale.

Shega – Një grua që del nga kornizat e zakonshme të nënshtrimit dhe përfaqëson rebelimin dhe ndërgjegjësimin e femrës shqiptare në kohë krize.

Zhika dhe Stanko Popi – Dy figura të politikës serbe që mishërojnë hipokrizinë dhe urrejtjen sistematike ndaj shqiptarëve. Ata janë tipike për përshkrimin e strukturës shtetërore jugosllave që përdor propagandën dhe dhunën për të kontrolluar masën

ANALIZË STILISTIKE DHE GJUHËSORE

1. Gjuha dhe Leksiku

Autori përdor një gjuhë të pasur metaforike, me krahasime të guximshme dhe me elementë figurativë të gjallë:

“Drita si fshikëz e përrallave”;

“Qyteti që digjej në prush të heshtur”.

2. Stili i rrëfimit

Narracioni është i kombinuar midis të tretës dhe të parës. Shpesh kalon në reflektime eseistike që e bëjnë tekstin filozofik e meditimor.

Monologët e brendshëm dhe dialogët e fuqishëm janë të ndërtuar me mjeshtëri për të shpërfaqur konfliktet e brendshme dhe shoqërore.

Ironia dhe sarkazma shfaqen në përshkrimin e zyrtarëve, gjyqeve, jetës politike, por edhe në përditshmërinë popullore.

3. Ndërtimi i figurave dhe toponimeve

Shumë personazhe kanë emra të përzgjedhur me simbolikë të veçantë (p.sh. “Iliri” si identifikim me rrënjën historike), dhe toponimet (Shëngjergj, Karadak, Kthjella) përdoren për të theksuar identitetin gjeografik dhe kombëtar.

VEPRA SI DOKUMENT KOHOR DHE ARTISTIK

“Udhëkryqi” i Ramadan Rexhepit, është një romandokument, që pasqyron me një sy realist dhe artistik një epokë të errët të historisë shqiptare në Preshevë e rrethinë dhe përgjithësisht në Jugosllavi. Është një formë letërsie rezistence, një vepër që dokumenton dhunën kulturore dhe politike, por që njëkohësisht e shndërron këtë dhunë në poetikë, në kujtesë, në rezistencë përmes fjalës dhe shkrimit.

PËRFUNDIM

“Udhëkryqi” i Ramadan Rexhepit është një roman i rrallë në letrat shqipe – me përmasa epike, historike, etnopsikologjike dhe filozofike. Është një kryevepër e romanit ballkanik të kujtesës dhe rezistencës, që meriton të lexohet, studiohet dhe ruhet si trashëgimi e çmuar kombëtare.

(Më poshtë po paraqes një analizë krahasimtare të zgjeruar ndërmjet romanit “Udhëkryqi” të Ramadan Rexhepit dhe disa romaneve të tjera shqiptare të ngjashme në tematikë dhe qëndrim artistik. Analiza synon të shpalosë vendin e veprës në korpusin e letërsisë kombëtare dhe të nxjerrë në pah specifikat e saj stilistike, tematike dhe ideologjike).

ROMANE KRAHASIMORE TË ZGJEDHURA

“Rrugë pa kthim” – Fatos Kongoli

“Nëpunësi i pallatit...” – Ismail Kadare

“Pesha e borës” – Ridvan Dibra

“Dashuritë e mëngjesit...” – Rexhep Qosja

“Kujt i bie kjo kambanë” – Sabri Godo

Tematika: Fati i njeriut shqiptar në rrethana represive

Udhëkryqi: Shqiptari përballë represionit politik dhe dilemave morale në Jugosllavi

Nëpunësi i Pallatit të ëndrrave: Kontrolli totalitar i ndërgjegjes dhe simbolika e frikës në diktaturë

Rrugë pa kthim: Ndërgjegjja individuale në një shoqëri që shpërbëhet nga brenda

Pesha e borës: Historitë personale të dehumanizuara nga sistemi dhe absurdi

Dashuritë e mëngjesit dhe mbrëmjes: Dashuritë, lufta dhe zhgënjimi në sistemin komunist

Ngjashmëritë me “Udhëkryqin”: Të gjitha këto vepra trajtojnë njeriun shqiptar si viktimë të pushtetit, por Ramadan Rexhepi shkon më thellë në ekspozimin e kon-fliktit kombëtar dhe përpjekjes për ruajtje të identitetit nën një regjim të huaj dhe kolonial.

Qasja stilistike dhe struktura

narrative

Ismail Kadare përdor alegori të ndërlikuar, struktura metaforike dhe mitike.

Fatos Kongoli përqendrohet te realizmi i brendshëm emocional, shpesh me narracion introspektiv.

Ridvan Dibra ndërton realitete të çuditshme, me absurd modern dhe stil hermetik.

Rexhep Qosja ndërthur realitetin historik me analizën sociale, duke ruajtur një stil eseistik dhe kritik.

Ramadan Rexhepi ndërton një rrëfim polifonik, realist dhe retorik, duke e ruajtur gjuhën e gjallë popullore dhe lirizmin etnik.

Veçantia e Ramadan Rexhepit: Ai përdor një gjuhë të drejtpërdrejtë, me lëng emocional dhe revoltim të hapur, pa e fshehur përkatësinë ideologjike: “Udhëkryqi” është një roman antikolonial shqiptar i Ballkanit, jo thje-sht ekzistencial apo universal.

Karakteri dhe rrëfimi personal

Autorët, personazhi kryesor dhe funksioni i tij:

Ramadan Rexhepi – Iliri hero moral dhe politik, që përfaqëson ndërgjegjen shqiptare dhe sfidën ndaj shtetit serb.

Fatos Kongoli – Thesar Lumi antiheroi, i mundur nga absurdi dhe zbrazëtia e jetës.

Ismail Kadare – Mark Alemi funksionar simbolik i sistemit të ëndrrës që bie viktimë e asaj që kontrollon.

Rexhep Qosja – Murgu/Autori rrëfimtar i jash-tëm dhe i brendshëm i konflikteve të kohës së luftës e dashurisë

Ridvan Dibra – (të ndryshëm) personazhe në ku-fijtë e realitetit, shpesh metaforikë e të thyer

Ramadan Rexhepi krijon një personazh të për-kushtuar, idealist, i cili nuk thyhet. Në këtë kuptim, ai është më afër modeleve të realizmit socialist, por me një përmbajtje radikalisht kombëtare e antiserbe, që mungon në veprat e tjera.

Qëndrimi ideologjik dhe

identiteti kombëtar

Ramadan Rexhepi është më i drejtpërdrejtë dhe i guximshëm në denoncimin e strukturave shtetërore jugosllave, duke i quajtur hapur “çetnikë”, “mafie” apo “kolo-nizatorë”. Te Kadare, Kongoli e Dibra kemi shtresime alegorike, ngjyrime estetike, ndërsa te Ramadan Rexhepi kemi një vullkan fjalësh, ku ndjenja e padrejtësisë është kryefjala.

Ai është më i ngjashëm me një stil pamfletistik-patriotik si ai i Sabri Godos në romanin “Kujt i bie kjo kambanë”, ku njeriu shqiptar mbetet në qendër të përballjes me fuqitë e mëdha dhe shtypjen.

Përmbyllje

Romani “Udhëkryqi” i Ramadan Rexhepit qëndron i veçantë në letërsinë shqipe për guximin politik, rrëfimin emocional dhe përkushtimin kombëtar. Ai është më shumë se roman – është manifest kombëtar i ndërgjegjes shqiptare në Jugosllavi, që nuk maskohet pas simbo-lizmit apo estetikës elitare, por flet me gjuhën e gjakut dhe dhimbjes kolektive.

Mexhid MEHMETI,

Shëngjin, maj - qershor 2025 çmuar kombëtare.