SHPENDI TOPOLLAJ shkruan:
MERITA THARTORI â POETJA QĂ PIKTURON NATYRĂN ME PENĂ
VlerĂ«sim librit âVdes tĂ« bĂ«hem dritĂ«â
TĂ« gjitha poezitĂ« e pĂ«rfshira nĂ« kĂ«tĂ« vĂ«llim, s`janĂ« tjetĂ«r, veçse meditime tĂ« karakterit filozofik, qĂ« autorja ka zgjedhur tĂ« na i japĂ« kryesisht nĂ«pĂ«rmjet kuvendimit me natyrĂ«n. ĂshtĂ« njĂ« gjetje e saj, ose mundĂ«si pĂ«r t`iu pĂ«rgjigjur stadit tĂ« lartĂ« kulturor, ku ajo ka mbĂ«rritur. E kanĂ« bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« edhe tĂ« tjerĂ« para saj, si fjala vjen Ana Ahmatova qĂ« ndĂ«r tĂ« tjera shkruante: âKujtimi pĂ«r diellin nĂ« zemĂ«r u mpak, / Bari i zbehtĂ«. / FlokĂ« tĂ« hershĂ«m dĂ«bore qĂ« larg / Era po ngetâŠ.â.
Edhe nĂ« poezinĂ« shqipe nuk kish si tĂ« ngjiste ndryshe; mjaft tĂ« kujtojmĂ« Naimin, âZolejkaâ e Ăajupit, âVaji i bylbylitâ i Ndre MjedĂ«s, DritĂ«roin, KadarenĂ« e sidomos Lasgushin qĂ« i ka himne ato meditime poetike, perla tĂ« vĂ«rteta: âPerĂ«ndim i vagĂ«lluar mi Liqerin pa kufir/ Po pĂ«rhapet dal nga dalĂ« njĂ« pĂ«lhurĂ« si njĂ« hije./ NĂ«pĂ«r male e nĂ« LĂ«ndina, shkrumb i natĂ«s qĂ« po bije,/ Duke zbritur qĂ« nga qielli pĂ«r mi fshat po bĂ«het fir...â
R.Ă. Emersoni thosh, se âNatyra gjithmonĂ« vesh ngjyrat e shpirtitâ. Por jo me çdo shpirt ngjet kĂ«shtu. ĂshtĂ« shpirti i poetit sĂ« pari, ai qĂ« duke parĂ« thellĂ« nĂ« natyrĂ«, siç vĂ«rente Einstein, arrin tĂ« kuptojĂ« gjithçka mĂ« mirĂ«. Kjo Ă«shtĂ« ndofta dhe arsyeja, pse Merita e nis librin e saj me njĂ« esse tĂ« shkĂ«lqyer, titulluar: âĂ`Ă«shtĂ« poezia?â, ku pohon se, âĂshtĂ« si njĂ« kopsht ku ti tĂ« shĂ«tisĂ«sh nĂ«n fuqinĂ« e ngjyrave, nĂ«n zotĂ«rimin e ajrit tĂ« fushĂ«s. ĂshtĂ« tĂ« mbash frymĂ«n nĂ«n ujĂ«t e freskĂ«t tĂ« burimit, Ă«shtĂ« tĂ« lidhĂ«sh nĂ« krye shaminĂ« e brengave a gĂ«zimit, Ă«shtĂ« si tĂ« mbyllesh vetĂ«m nĂ«n paqen e njĂ« pylli, Ă«shtĂ« aroma e detit nĂ«n lĂ«kurĂ«n e bronzuar, Ă«shtĂ« si dielli kur tĂ« verbon i lumtur, si dashuria qĂ« s`tĂ« braktis kurrĂ« dhe si drita qĂ« ti kĂ«rkon t`i ngjash fatlumeâ.
Pra, ajo drita pĂ«r tĂ« cilĂ«n poetja do preferonte tĂ« vdiste, mjaft tĂ« ndriçonte botĂ«n. Dhe pĂ«r kĂ«tĂ« ajo i drejtohet harmonisĂ«, qetĂ«sisĂ« dhe bukurisĂ« mĂ« tĂ« pĂ«rsosur, natyrĂ«s. Ajo e idealizon atĂ« dhe pĂ«r ta dhĂ«nĂ« pikĂ«risht ashtu siç e percepton vetĂ«, shndĂ«rrohet nĂ« piktore tĂ« natyrĂ«s. KĂ«shtu, teksa pĂ«rshkruan pyllin, nuk ka se si tĂ« mos kujtohet Ivan Shishkini i madh. Ajo deklaron se kudo; nĂ« zemĂ«r, nĂ« frymĂ«, nĂ« flokĂ«, nĂ« sy, ndĂ«r duar, ndĂ«r hapa âKam ende afshin e pyllitâ, pasi pĂ«r tĂ« â⊠pĂ«rdĂ«llimi mĂ« i dhembshur Ă«shtĂ« pyllit t`i mbetesh robâ. Ajo, duke luajtur me figuracione tĂ« zgjuara na thotĂ«, se edhe zogjtĂ« pĂ«r tĂ« pĂ«rshĂ«ndetur stinĂ«t, synojnĂ« tĂ« arrijnĂ« çatitĂ« ku takohen maja pyjet me yjet. NdĂ«rsa me detin, me tĂ« cilin Ă«shtĂ« aq i lidhur qyteti i saj, ajo Ă«shtĂ« tmerrsisht e dashuruar. Ajo kĂ«rkon atje gjurmĂ«t e nimfave, direkun e OdisesĂ«, historitĂ« e sirenave. Deti i duket si diamant e ajo para tij bĂ«het zanĂ«. Madje po detit, si tĂ« ishte njeri, i premton se do âTĂ« mbjell farĂ«n e botĂ«s sĂ« mirĂ«â.
JanĂ« vargje mjaft tĂ« ndjera qĂ« tĂ« shfaqin para syve tablotĂ« e famshme tĂ« Evazovskit. PĂ«r poeten, vjeshta, qĂ« dimĂ«ron ndĂ«r ngjyra butĂ«sisht, Jezerca, qĂ« e ka tokĂ«n nĂ«n thembrat e saj flatra, Valbona, ku njĂ« flirt a njĂ« puthje merr tjetĂ«r vlerĂ«, po edhe lulet qĂ« rriten nĂ« to, jo vetĂ«m kuvendojnĂ« mes tyre si qenie tĂ« gjalla, por janĂ« pĂ«rshkruar aq mrekullisht sa tĂ« bĂ«het se je para peizazheve tĂ« Isak Levitanit. Kurse vajza e vetmuar qĂ« mendohet, dhe qĂ« s`Ă«shtĂ« tjetĂ«r, veçse autorja, tĂ« shpije te piktura e Valentin Serovit, ku pasqyrohet ajo vajza qĂ« e mbĂ«shtetur te njĂ« trung peme, tĂ« sheh e trishtuar. E trishtuar, por qĂ« âKu buron njĂ« yll mĂ«ngjesi / DĂ«rgon shpresĂ«n qĂ« ta kapĂ«, / Ta shohĂ« botĂ«n prapĂ« me diell, / TĂ« mĂ« kthehet ai gazâ.
I bĂ«ra krahasimet me piktorĂ«t e dĂ«gjuar ruse, pasi edhe vetĂ« poetja duket se e ka kuptuar qĂ« e ka kthyer penĂ«n nĂ« penel, ndaj ka marrĂ« nga krijimtaria e vajzĂ«s sĂ« saj Bora, disa piktura mjaft interesante pĂ«r ta ilustruar kĂ«tĂ« libĂ«r. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, ka zgjedhur dhe diçitura mjaft domethĂ«nĂ«se, si fjala vjen: âNatyra Ă«shtĂ« si besimi, ka format, mĂ«nyrat e veta tĂ« dhĂ«nies sĂ« ndjesisĂ«, tĂ« shfaqes, tĂ« kulmimit apo dekompozimit, por gjithnjĂ« me veçantitĂ« e saj, tĂ« stinĂ«ve qĂ« nĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimet njerĂ«zore janĂ« si cikli i stinĂ«ve tĂ« njeriut. âTa duash natyrĂ«n Ă«shtĂ« si ta dashurosh njeriunâ.
A nuk e shkruante edhe Van Gogu, se: âNĂ«se vĂ«rtetĂ« e do natyrĂ«n, ti mund tĂ« gjesh bukurinĂ« e saj kudoâ. Dhe Merita e gjen atĂ« bukuri edhe te njĂ« gjethe e vetme. Ja si shprehet ajo pĂ«r tĂ«: âLulet e vyshkura tĂ« vjeshtĂ«s, / Gjethe qĂ« bien pa radhĂ«, / KanĂ« diçka mĂ« shumĂ« se heshtja, / Diçka qĂ« s`mund tĂ« vdesĂ« ngadalĂ«â. Ajo e ka bindjen, se simbioza natyrĂ« - njeri, sjell veç tĂ« mira: âRetĂ« i zĂ«nĂ« vendin njĂ«ra - tjetrĂ«s / Dhe valĂ«t gjithashtu me furi, / ShkĂ«mbinjtĂ« kur nĂ« sipĂ«rfaqe dalin, / Natyra kur me botĂ«n ndan dashuri.â
Në fillim gënjehesh nga mënyra sesi ajo i ka renditur vargjet e strofat; të bëhet se në gjithçka ka respektuar normat metrike. Por jo. Më së shumti atje gjen plot anakoluta (gr. anakoluthon - pa lidhje). As që bëhet fjalë për rima. Por nuk ndihet askund mungesa e tyre, pasi poetja ka operuar me mjete të tjera. Ajo i jep mendim, harmoni e ritëm poezisë. Një ritëm që të rrëmben dhe i lë vendin notave muzikore. E kjo muzikë nuk të ndahet asnjëherë, të mbërthen e të bën për vete, edhe kur librin nuk e ke pranë. Mungesën e rimave asqë e vë re. Kurse për autoren ka qenë një mundësi më shumë për t`u shprehur më lirshëm, më me forcë, pa kufizime dhe më qartazi. Ashtu sikurse ajo është në jetën e përditshme, e sinqertë dhe e pa të keq, ashtu e ka kompozuar edhe poezinë e saj.
Dhe gjithsesi, ajo, siç konstaton nĂ« shkrimin e tij shoqĂ«rues kritiku Kadri Tarelli, ia ka dalĂ« me sukses tĂ« plotĂ« qĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« shtrirjen e kĂ«tij libri, tĂ« bashkojĂ« dy tĂ« kundĂ«rtat; vdekjen dhe bĂ«rjen dritĂ«, ashtu sikurse realisht i ngjau Naim FrashĂ«rit pas 20 tetorit tĂ« vitit 1900. NjĂ« dritĂ« e lakmuar qĂ« s`tĂ« lĂ« tĂ« vdesĂ«sh kurrĂ«. Se fundja, sikurse ngre zĂ«rin kjo autore te njĂ« poezi e saj, âBota ka nevojĂ« pĂ«r njerĂ«z, o Njeri!â PĂ«r njerĂ«z me dashuri njerĂ«zore e cila aq shumĂ« universit i ngjan. Dhe pĂ«r tĂ« cilĂ«t ajo preferon tĂ« mbetet grua âQĂ« nĂ« fushĂ«betejĂ« tĂ« ndezĂ« njĂ« qiri.â
Mendoj se qysh tani, me kĂ«tĂ« libĂ«r e ka realizuar dĂ«shirĂ«n e saj tĂ« bukur: âTĂ« bĂ«het dritĂ«â.
Shpendi Topollaj
Durrës. Vjeshta e parë 2020.
