LIQENI I POGRADECIT
(Ose liqeni i Lyknidës)
E keni parë liqenin e Pogradecit? Jo?! S’ka gjë. Do ta shikoni. Nuk është vështirë. Ja, sa të kaloni Qafën Thanës, para jush, nga e majta, do të shihet një hapësirë e gjerë ujore, e qetë, a e trazuar, në ngjyrë të kaltër në të gjelbër, të rimtë, që do t’ju befasojë më pamjen e saj, do të kënaqë sytë tuaj, që mund të jenë lodhur nga ndryshimi i shpejtë i pamjeve të afërta e të largëta, që janë shfaqur në ekranin e dritares suaj të kabinës së trenit, e maleve me pyje, shkëmbinjve, shtyllave të tensionit të lartë… Tani do të ndieni një kënaqësi të veçantë, një çlodhje, një gëzim, një freski. Sytë do t’ju fiksohen diku, në ndonjë pamje larg, apo vështrimi juaj do të rrëshqasë në gjithë hapësirën e liqenit dhe do të ndieni një diçka të veçantë që s’e keni ndierë ndonjëherë; një trazim të fshehtë, një dridhje gëzimi e keqardhje bashkë, të ngjashëm me atë kur sheh një vajzë të re, të bukur, tërheqëse, pamja e së cilës të ka bërë për vete qysh me shikimin e parë dhe ndien se do ta dashurosh atë për aq kohë sa do ta kesh pranë. Jo, do ta dashurosh edhe më. Edhe kur të jesh larg saj do të ndiesh atë dëshirën e fshehtë për ta parë prapë, për ta pasur gjithmonë pranë, do të ndiesh keqardhje që s’e keni njohur më parë. - Ah, sikur të isha piktor dhe ta pikturoja këtë liqen në këtë çast!- mund të dëgjohet një zë nga brendësia jote. Ke të drejtë. Një piktor do të mund ta shfaqte në pëlhurë bukurinë e atij çasti, ashtu siç mund të shprehte edhe një kompozitor ndjenjat e atij çasti. Por mos pandehni se e kanë të lehtë piktorët. Jo, bile e kanë shumë të vështirë, tamam sikur të pozojë para tyre një vajzë lozonjare, që s’mund të mbajë të njëjtën pozë për aq kohë sa do piktori. Kështu dhe ky liqen femëror i ndërron ngjyrat e pamjen jo vetëm në çdo stinë të vitit, por edhe në çdo orë të ditës. Të pakët janë ata piktorë që kanë mundur ta japin si të vërtetë në tablotë e tyre këtë liqen. - Si, a mund të ndryshojë ngjyrën një liqen? E ç’gjë mund të ndryshojë ngjyrën e liqenit? A nuk mund të jetë ai gjithmonë i kaltër në të gjelbër? - Ja që ngjyrën e ndryshon. Thamë se liqeni i ngjet me një vajzë të re. Pa mendoni një vajzë të re dhe të bukur, një vajzë që e di se bukuria e freskia e saj i bën për vete njerëzit, të gjithë njerëzit, të çdo moshe qofshin ata. Kështu dhe liqeni është si ajo, dhe ai ka një botë të brendshme të çuditshme, edhe ai (më mirë po i them “Ajo”, po e personifikoj në seksin femër). shfaqet herë e qetë, e që duket sikur dremit, e herë e shqetësuar, herë e gëzueshme e herë melankolike, herë çapkëne dhe herë zemërake, kur nga gjoksi i saj shpërthejnë ndjenjat me valë të fuqishme, aq të fuqishme sa përplasja e tyre me shkëmbin e bregut do të sjellë gjithmonë thërrmimin e këtij të fundit. E pra, një vajzë e tillë çapkëne, që e di se është dhe do të mbetet gjithmonë e re dhe e bukur, si të mos lozë e të tallet me ne të gjithë? Të na bëjë të qeshim a të qajmë, të ndiejmë pikëllim a zemërim, të na bëjë si të çmendur nga bukuria, a hijerëndë si malet që lartësohen mbi të. E pra, për të na bërë ashtu si do ajo, asaj i duhet të ndryshojë ngjyrat, veshjen e saj, pamjen e saj, që i ndryshon jo vetëm sipas stinëve, por edhe sipas orëve të ditës dhe sipas gjendjes së saj shpirtërore. Kështu kur është e qetë e gjithë nur, atëherë në sipërfaqen e saj paraqitet gëzimi i kuqërremtë i ditës që lind, blerimi pranveror i maleve e kodrave që e rrethojnë dhe kaltërsia e qiellit, atëherë gjithçka përreth është e gëzuar, dhe ti dhe ajo, edhe ajo edhe ti. Atëherë valët rrëshqasin lehtë-lehtë dhe përkëdhelin bregun. Nganjëherë në horizont ngjyra e saj shfaqet e rimtë, e kaltër në të gjelbër, valët rrëshqasin më shpejt, qeshin kur i afrohen bregut, hapin krahët si për ta përqafuar dhe prapë kthehen nga janë nisur. Por, nganjëherë, kur ngjyra e liqenit merr një ngjyrë blu të errët, ndërsa afër bregut merr një ngjyrë kafe në të verdhë, dallgët e larta përplasen gjithë zemërim në breg, lëshojnë shkumë nga inati dhe tërhiqen prapë si për të marrë prapë forcë e zemër e për të nxjerrë inatin, një inat të brendshëm që kushedi përse i vjen, sulen e përplasen prapë në breg dallgët e larta e prapë i tërheq për ta bërë këtë gjë për të njëmijtën, të dhjetëmijtën herë deri sa t’i qetësohen nervat. Dikush krijoi disa vargje për këto valë:
Këto dallgët budallaqe, Seç rrëshqasin lehtë – lehtë, Prekin bregun, ledhatojnë Edhe kthehen fare qetë.
Këto dallgët ngatarraqe, Loj e qesh me bregun vetë. Shtrijnë krahët, përqafojnë Edhe kthehen me të shpejtë.
Këto dallgët zemëraqe, Shkumb’ e kreshta gjith përpjetë. I shtyn para er’ e marrë, I përplas në zall të shkretë.
Bregu hesht e përgjërohet. Bregu qeshet e gëzohet. Bregu vrenjtet, hidhërohet. Zemra gjith i copëtohet.
Pak më lart ju thashë se liqenit do t’i them “Ajo” dhe jo “Ai”. Pra e personifikova me gjininë femërore. Duhet thënë Ai, do të thoni ju, se fjala Liqen është i gjinisë mashkullore. Nga ana gramatikore keni të drejtë. Po ja që këtu duhet të kemi një përjashtim, ose më mirë të them se këtu duhet të jetë bërë ndonjë gabim dikur dhe ky gabim ka ardhur deri në ditët tona. Ashtu si thashë më parë, liqeni i Pogradecit është një liqen femëror, i ngjet një vajze të re dhe të bukur dhe se e tillë ka qenë kurdoherë. Dikur duhet të ketë pasur një emër vajzëror. Më duket se në lashtësi duhet ta kenë quajtur Lyknida. Emër i bukur, apo jo? E, pra, gabimi duhet të jetë bërë më vonë. Bile jo gabim. Fjala gabim më duket pak, do të thosha një krim duke e quajtur Liqen apo, më keq, Gjol. Një emër ky që tingëllon i ngjashëm me fjalën Pellg. Një diçka e vogël, e mbyllur, e turbull, e pistë, tërë llum e baltë. Atë që s’mund ta bënin në të vërtetë, duke mos ia prishur dot bukurinë, donin ta prishnin, ta shëmtonin duke i ndryshuar gjininë e emrit dhe tingëllimin e emrit, sepse prezantimi i parë për një njeri, a për diçka, që është larg e nuk e sheh me sytë e vet, është të dëgjosh emrin e personit, apo të sendit. E çfarë do të tërheqë në qoftë se e quajnë Pellg, Gjol? Me siguri do të imagjinoje një si përbindësh që mbyt njerëzit. Edhe po ta shohësh me një pamje vajzërore dhe të thonë se e quajnë Gjol, do të dyshosh në vërtetësinë e saj, do të mendosh se është një plakë magjistricë që mund të ndryshojë aty për aty e të marrë herë pamjen e një vajze të bukur, e herë pamjen e një përbindëshi që mbyt njerëzit e që e thërresin me emrin Gjol, si për shembull fjala Gogol. Më vonë filluan ta quajnë edhe Liqen, diçka më e zbutur nga emri i parë, por krimi mbetet. Seksi mbetet prapë i ndryshuar. E pra për ta mbyllur këtë temë, për ta thënë atë që është e vërtetë se ai, domethënë Liqeni, nuk është Ai, por Ajo, dhe emri Lyknida është emri i parë i vajzërisë. Meqenëse ajo mbetet përherë e re dhe e bukur s’ka pse t’ia ndryshojmë emrin, e aq më tepër seksin. Ja, pra, para nesh Lyknida! Në qoftë se e keni parë një herë dhe thoni se e njihni, mos u nxitoni. Ende nuk e keni njohur. Nuk njihet me një të parë. Sa do të rrini në Pogradec, dy javë? Pak, do ta njihni pak. Por ejani prapë vitin tjetër! Do të ishte mirë ta shihnit edhe në një stinë tjetër nga ajo që e keni parë kur keni ardhur njëherë. Do ta njohësh krejt ndryshe, por prapë tërheqëse e të bukur, si të ishte e njëjta vajzë e bukur, por tani të ketë një veshje tjetër duke treguar hire të tjera të bukurisë së saj. Le që s’ka pse t’ju ftoj unë të vini. Ajo do t’jua prishë mendjen aq, sa do të kërkoni vetë të vini. Në qoftë se do të kërkoni të vini prapë vitin tjetër, ashtu siç bëjnë shumë e shumë njerëz nga ata që kanë qenë njëherë, ta dini se keni rënë në dashuri me vajzën Lyknidë. Dashuri që do të mbetët për gjithë jetën. A ka mundësi gjithë jetën një dashuri? E pse jo, ja kjo është një nga ato. Mos vallë Lyknida është me të vërtetë një magjistare me pamje vajzërore? Ku ta dish, mbase edhe po, se ajo magjeps këdo dhe kurdoherë me pamjen e saj. Po si është bukuria e saj? Hmmm, e kam të vështirë ta them. Jo, e kam të pamundur ta them. Më mirë ejani dhe e shihni vetë. A e e keni parë atë në ndonjë fotografi me ngjyra? E ç’është fotografia? Një diçka e vdekur. Fotografia kap vetëm një çast dhe fikson në letër një përzierje konturesh e ngjyrash. Mos vallë një vajzë në fotografi është vërtet vajza e gjallë? Aspak. Bukuria e vajzës s’është fotografia, bukuria e saj qëndron në gjithë qenien e saj. Bukuria nuk ekziston vetëm në të parë, për ta ndierë bukurinë duhet të marrin pjesë të gjitha shqisat, të pesta. Jo, pesë janë pak, më duket se ka edhe një shqisë tjetër të gjashtë, një shqisë të brendshme, të fshehtë, të pakuptueshme, por që e ndien. E pra duhen të gjashta shqisat që ta shikosh, ta kuptosh, ta jetosh e ta shijosh bukurinë e saj. Mos mendoni se do të bëj përshkrimin e Lyknidës? Jo, nuk mundem, nuk jam i zoti ta bëj këtë, për mua është e pamundur. Megjithëse shumë shkrimtarë kanë ardhur në Pogradec për të kaluar pushimet, por asnjëri prej tyre nuk ka mundur ta përshkruajë bukurinë e liqenit. Të pakët janë vetëm piktorët që kanë mundur të fiksojnë me besnikëri e art në tablotë e tyre pamje të liqenit në momente të veçanta të tij. Dhe këtë nuk mund ta bëjë çdo piktor. Duhet të kesh lindur e të jesh rritur në Pogradec, ose duhet të kesh jetuar për një kohë të gjatë në këtë qytet duke e parë liqenin në çdo stinë e në çdo kohë të ditës, që të mundësh ta paraqitësh atë ashtu siç është, jo thjesht një pamje të ftohtë, të ngrirë, por një pamje së bashku me shpirtin e liqenit. Këtë kanë mundur ta bëjnë piktorët V. Mio, Zengo, si dhe piktorët pogradecarë Mato, Taso, Lako, Vasili, Durollari… po me fjalë jo, është e pamundur ta shprehësh me fjalë bukurinë e liqenit. Një kompozitor, atë që ndien në ato çaste, nuk mund ta shprehë ndryshe, veçse nëpërmjet tingujve të një muzike të bukur. M’u kujtua një pjesë nga “Makar Çudra” e Gorkit, kur plaku Makar flet për bukurinë e Radës: “Bukuria e saj nuk mund të thuhet, bukuria e saj nuk mund të shkruhet, bukuria e saj mund të luhet vetëm me violinë, dhe këtë mund ta bëjë vetëm ai, që e njeh violinën si shpirtin e vet”. E çfarë mund të thoshte më shumë një plak cigan, që për të shprehur ndjenjat njerëzore është i varfër në fjalë? Po për tu shprehur atij i duhej një gjuhë tjetër që del jo nga goja, por nga thellësia e shpirtit dhe për të këtë mund ta bënin vetëm telat e violinës. Kështu edhe bukurinë e Lyknidës, në qoftë se nuk mund ta ndiesh vetë duke jetuar me të e pranë saj, mund ta gjesh të pasqyruar e të shprehur pjesërisht në vargjet e poetëve si Lasgushit, Pojanakut… në pikturat e Mios, Zengos, Matos, Tasos, Lakos, Vasilit Durollari…e të tjerë piktorë më të rinj, që të dashuruar pas Lyknidës vijnë në brigjet e saj dhe ajo, si një vajzë bujare, ua plotëson të gjitha dëshirat. Pra, ejani! Dashuria e saj mjafton për të gjithë. Për të gjithë sa jemi e për të gjithë që do të vijnë më vonë. Ne do të plakemi e do të ikim një ditë, por ajo do të mbetet përherë e bukur, përherë e freskët, përherë e dashur, përherë bujare, bukuroshja Lyknidë.
