Bizanti dhe bizantinizmi
Tema e Bizantit , ka qene nga me te rrahurat nga historianet e Euro- Azise . Nga zhvillimet , qe mori Bizanti i lashte varen fatet e historive te reja , te popujve , qe u ndodhen nen kete Perandori , nga me te medhate , qe ka pare , jo vetem Europa . Ne shumke pikpamje mbahet edhe si perandori me rendesi boterore , per vete shkallen e larte te zhvillimit shoqeror dhe materjal , me te cilen kontroboi , ne historine e kohes.
Ishte nyja kyce , qe lidhte Perendimin me Lindjen . Zhvillimi i tregetise , nuk ishte thjesht faktor ekonomik , por dhe kulturor . U gershetuan dy kultura , qe ishin sa te njejta dhe aq te ndryshme .
Nje histori te letrarizuar te kesaj perandorie , na ka dhene shkrimtari angles , Jenkins (1907-1969) .Historianet e bizantinizmit , jane te specializuardhe quhen, bizantinas .Kjo eshte arsyeja , qe autori , ne moshe te madhe ( 53 vjec ) , ju perkushtua arkeollogjise dhe u doktorua ne te . Njifet per kumtesa te nivelit te larte shkencor , be fushen e historise , pa e flakur penen e shkrimtarit .
Libri , qe analizojme , permbledh dy kumtesa akademike . Eshte botuar , ne forme libri te lidhur , ne vitin 1966 . Libri , sic na tregon autori , ka ngjallur reagime , ne rrethet shkencore , per bizantizmin . Per ket periudhe historike , nga me te rendesishme te botes , ka ende enigma , ku historia , nuk ka mundur te sqaroi shume hipoteza te hedhura nga historiane te ndryshem . dhe te veshur me autoritet shkencor . Kete liber e ka shqiperuar Nestor Nepravishta . Eshte botuar nga “Plejad “ , ne vitin 2001 . Ka bere mire Plejad , qe e ka botuar ne shqip , per faktin se ka trajtuar edhe ceshtjen tone kombetare .
Fjalimi , qe mbajti Perandori i fundit te Bizantit, Kostandin Paleollogu , ka bere vend ne historine e kohes , per largpamesine dhe garantimin e kultures se arritur , brenda kufive te Perandorise , qe ishte quajtur Perandoria diell .
Perandoria e madhe romake solli ndryshime te njohura social-ekonomike dhe rritje te fuqise ushtarake , ekonomike , sociale . Kete organizem gjigant , qe nuk e kishte njohur historia , deri atehere , e lodhen sulmet barbarere.
Kufijte e saj ishte e pa mundur te kontrolloheshin me efektivitet . Ne Europe , barbaret u duken qysh ne vitin 150 pas e res se re . Nga viti ne vit , po zinin vend , duke krijuar, me dhune , mbreteri te pa varura .Dy perandorite e dala , nga shperberia e Perandorise se madhe romake , e perendimit dhe Bizanti , sejcila , ishte nje perandori e madhe , me ndikim te madh ne kulture , ushteri dhe ekonomi , te entnive , ku shtrihej , duke mbetur sejcila perandori -shtet me permasa boterore .
Ne vitin 1453 ra Perandoria e lindjes , Bizanti i famshem , qe kishte marre emri n e nje fshati te vogel , midis Medsdheut dhe detit te zi . Historia ka vertetuar se kete emer fillimisht e ka shqiptuar Kosrtandini i madh , Perandori Ilir , i pa krahasushem , per trimeri , bujari dhe inteligjence. Qytetit kryesor te perandorise se lindjes , i vuri emrin e vet , Kostandinopoje .
Ky qytet ishte ne pozicionin kyc te rrugeve tregetare kryesore te botes te asaj kohe . Kete pozicion e rriti nga viti ne vit , prej vitit 330 deri ne 1453. Ne vitet e fundit Kostandinopoja , qeverrisej nga Kostandini i I ( Paleologu ). Perandori tjeter , Todori I , jua la trashegimine dy djemve te tij , te pa afte dhe te pa pergjegjshem , qe krijuan mundesine e renies , ne doren e otomaneve dhe ja nderruan emrin , ne Stamboll, nga emri tradicional , Kostandinopoje .
Perandoria e madhe romake , lujti rol te qenesishem , ne kulturen ne ekonomine , kulturen dhe codifikimin e ligjeve , ne entitet , perberese te saj . Realizoi nje lidhje shume te natyrshme midis Antikitetit dhe te periudhes feudale . U zhvillua tregetia , artizanati , arsimi , letersia , teatri , historiografia . Keto indikacione u ruajten edhe ne te dy pjeset , pas ndaries , Perandorise romake te perendimit dhe Perandorise bizantine te lindjes . Bizantinizmi ka lene gjurme te shquara . Studimet per kete periudhe te rendesishme te historise , jane objekte te rendesishmi studimi , edhe ne kohen e sotme . Jane disa probleme te kesaj perandorie , qe ende historia nuk ka thene fjalen e sigurte . Nje problem te madh te kesaj historie , do ta shofim ne komentet , qe do t’i bejme libri te Jenkins .
Se cila ishte Perandoria Bizant dhe si u pushtua Kostandinopoja nga Turqit , behen te qarta ne fjalimin historik , te perandorit te fundit romak , Kostandini i IX, perpara se te binte Kostandinopoja . Ky Perandor nuk ju dorezua turqve dhe as iku ne perendim . Mbeti si deshmi e rezistences dhe e protestes se popullit te tij , kunder zaptusit . Nga ky fjalim historik , midis te tjerash , mesohet se Bizantizmi ishte nje kulture dhe ekonomi krejt specifike ne Euro- Azine e kohes .
Libri , qe kemi ne studim , na meson se cila ishte trashqgimia kulturore dhe ekonomike e periudhes , qe eshte quajtur bizantizem dhe si u krijuan etnite pas rrezimit te Konstandinopojes se fameshme , qe mbante emrin e memes se Konstandinit te madh .
Kostandinopoja ra , por trashegimia kulturore , ligjore , ekonomike , mbeti . Etnite e ndryshme, brenda Bizantit , u rreken te beheshin perfaqesus te kesaj kulture . Perpjekjet e etnive jane ende , ne kerkim te kontributit , qe kane dhene ne kete kulture , me vlera te medha ne thesarin kulturor boteror . Ana tjeter e ketij problemi ka te beje me gjenezen e etnive , brenda Bizantit , qe gjen misherim ne te kaluaren e shteteve te sotem dhe kufijte e tyre te rrjedhura nga parahistoria .
Eshte pranuar nga te gjitha instancat shkencore , se gjuha e folme dhe e shkruar , perben karakteristiken baze te c’do etnie mbi toke . Zbulimet arkeollogjike , dokumentojne te kaluaren e etnise dhe ndihmojne drejt per drejt , ne identifikimine gjuhes dhe te vete etnive . Kete problem e sqaron edhe autori , duke shtuar se jo vetem gjuha , por dhe territori i kufizuar me kufij te njohur , e bejmne etnine shtet . Fjala vjen , arbereshet dhe shume grupime te ngjashme , nuk mund te njihen etnikisht si shtete . Kjo mund te thuhet dhe per minoritetin grek ne Shqiperi . Ky entitet ka gjuhen , por eshte vendosur ne rrethana te vecanta historike , ne territorrin shqiptar, duke qene etni e njohur , por brenda shtetit shqipetar .
Qysh ne fillim te kumteses se pare , autori , na siguron , per qellimin , qe i ka vene vetes “ … ç’ka mbi jetuar , nga disa prej ketyre karakteristikave , ne pjellen e saj , kombin modern grek , ne kohen , kur u clirua nga Turqia , ne fillim te shekullit te nentemedhjete “ ( F9 )
Kjo eshte shprehja me e rendesishme , qe mbetet percaketuse , ne krejt permbajtjen e librit. Historianet dhe shkrimtaret greke jane munduar te vertetojne se kultura bizentine , eshte pjelle e kultures greke , kur kemi parasysh antikitetin , por Jenkins , na kumton se antikiteti eshte zhvilluar perpara se greket e sotem te vendoseshin ne gadishullin e Peloponezit .E pare ne kete prizem studimi i Jankis , merr rendesi te madhe historike . Kyj pohim i Ketij dijetari , percaketon kufijte e antikitetit me shtetin grek , qe njifet ne fillim te shekullit 19 dhe , autori kumton se ne kete perpjekje , kane kontribuar kapedanet shqiptare .
Enigma se sa kane perfituar poujt vendalinj nga kultura solide bizentine , vazhdon te mbetet me shume te pa njohura edhe sot . Pikerisht , kjo eshte detyra e ketij punimi letraro – shkencor i autorit Jankins , qe duke qene anglez , eshte jasht ndikimit subjektiv . Te pakten keshtu , duhet te jete , simbas llogjikes se fakteve historike .
Gjuha e Kostandinopojes ishte poliglote . Ka pasur gjithnje ne Bizant , nje teori dhe kulture te lindjes . Klanet ushtarake dhe pronaret me te medhej , deri ne shekullin e shtate ishin armene . Keto raporte ndryshuan , kur invazoret nga lindja dhe perendimi , u adoptuan si vendallinj te mirfillte . Trashegimija e kultures , letersise dhe filiozofise te grekeve te antikitetit , eshte e dukeshme dhe e pa mohushme , per kulturen bizantine , por grekrit e rinj erdhen von ne gadishullin e Peloponezit te famshem dhe kursesi kultura bizantine nuk mund te kete shenjen e barazimit me ate greke . Ne sqarimin e ketij fakti historik , Jankis eshte i poa konkurushem .
Fiset sllave , perseri erdhen von , ne gadishullin Ilirik , qe ishte pjese e pa ndare e Bizantit , por vete sllavet dhe ruset u penguan te depertonin ne Bizant masivisht . Pengesa reale ishte Turqia , qe u rrit dhe u fuqizua brenda Bizantit , ne degradim . Ja si na i shtjellon autori , problemin e gjuhes helenike , per perandorine e madhe lindore , Bizantin .
” Gjuha helenizuse ishte ajo e e paerandorise , jo thjesht per arsye te vleres , por sepse greqishtja ishte gjuha e shkrimeve te krishtera dhe te etrve te krishtere . Ajo perbente menyren e vetme dhe me fine , per te interpretuar madheshtine romane dhe besimin e krishtere , mbas shekulit te shtate “ (F25 ) .
Autori , me kete citat i ka vene kufi gjuhes greke , per Bizantin , pikerishte shekullin e shtate dhe aspak te gjithe kohen , qe ka ekzistuar Bizanti , ne te dy perandorite , krijuar nga perandore romane dhe ilire . Me i shquari ishte Kostandini i madh , iliri nga Nishi . Autoret greke , perfshire shkencetare dhe politikane te c’do ngjyre e kane konsideruar Bizantin grek safi dhe kulturen e antikitetit te pa ndare nga kultura greke . Kjo teze nuk eshte e vertete , na sqaron Jankisi engles .
Per manine grekofile , autori shkruan : “ Ne Mesjete , ka qene gjithmone e me shume , qendrim ndaj nje gjuhe te vdekur , derisa shumica e studenteve dhe ne se kishiun degjuar greqisht , ne gjunjet e nenave te tyre , kishin nje greqishte , qe ndryshonte shume nga ajo e Platonit , aq sa italishtja , ndryshon nga latinishtja “ ( F 26 )
Me perkufizimin e me siperm , autori Jenkins , i jep fund zhurmes dhe manise propogandistike greke , se antikitetti helen eshte trashegimi i drejtperdrejt e kultures greke mesjetare . Gjithcka lidhet me dukjen e grekeve , ne Gadishull , qe do te thote se trashegimia kulturore bizentani , qendron ne kembet e saj , ne vazhdimesine e saj .
Vete epoka ka marre emrin e kesaj kulture , e ketij qyteterimi , ku Greqia ka qene pjese e Perandorise dhe e ketij qyteterimi historik , asgje me shume . Ne kete perandori lulezoi ekonomija bujqesore : Kultivimi i krimbit te mendafshit , i kultivimit te peshkut puopart , endja e stofrave , punishtet e armatimeve . Bizantizmi , ishte zhvillim dhe kontribut i gjithe entnive , qe e perbenin .
Sado respekt te keshe , per punimin e kumteses te Jenkins , nuk mund te pranosh nje dekllarate te tij , qe ai e quan shkencore dhe te tille e kane quajtur fqinjet tone , sa here u eshte dashur te perfitojne toka kufitare . Ja c’shkruan autori , qe po analizojme :
“ “ Ndryshimi i dyte racial , ne popullsi , I krahasushem me ate te sllaveve , ardhur ne shekullin e gjashte dhe te shqiptarve , te ardhur ne shekulin e katermbedhjete. Prejardhja e kesaj rrace eshte ende e erret . “( F58- 59 )
Une jam lexus shqipetar , por dhe pa qene i tille , ndesh ne kete konkluzion , krejt te pa llogjikshem , nga vete rrjedha e librit , qe ka marre persiper te jete materjal doktorature . Ku u bazua , ky shkencetar , qe shenon stabilitetin e Shqiptarve , ne gadishullin ballkanik , ne shekullin e 14 ? Ku u bazua , kur flet per shekullin e 14 , kur dihet se me origjine shqiptare , kane qene gjenerale , perandore dhe Pape , perkatesisht ilire ose pellazge . Shqiptaret jane banore autoktone ne Ballkan . I kane pritur te gjithe barbaret , qe jane dyndur nga veriu dhe nga lindje , duke krijuar shtete etnike , qe perbejne Perandorine e Bizantit . Keta ilire dhe pellazge , jane vatra nga kane dale shqiptaret bizantinas . Shekulli i 14 nuk ka ndonje baze reale dhe kete e pranon edhe vete autori i librit , nga hipoteza e shekullit te 14 , qe eshte e pa argumentuar me fakte historike .
Keto hamendesime , per orgjinen dhe e etnise shqiptare kane ndodhur se shqiptaret , i jane perkushtuar me shume sektorit ushtarak dhe bujqesor . E kane shkruar me vonese gjuhen etyre . Veprimtaria e para ardhesvet ilire eshte e dokumentuar, sic eshte e dokumentuar dhe rezistenca shqiptare e shekullit te 15 , kur shqiptaret u bene barriere , per mbrojtjen e krishterimmit perendimor . Si ka mundesi , qe ne me pak se nje shekull , te krijohet shtet , qe gozhdoi perandorine e fuqishme otomane . Vetem kete fakt te kishte njohur ky autor , nuk do ta zinte ne goje shekullin e 14, si vit origjine .
Mangesite studimore dhe te gjurmeve shkrimore , si dhe shkrime historike , si rrasti , qe kritikojme , kane bere , qe drejtusit e fuqive te medha te kishin ne tryezen e punes , studime , qe mohojne lashtesine e krijimit te etnise dhe aq me keq te kufive shteterore shqiptare . Duke pasur keto referanca , kufijte shqiptare ju ndane 5 shteteve , qe megjithse po kalon shekulli , perseri , nuk ka gjetur zgjidhje perfundimtare .
Me vendosjen e e demokracive ne keto shtete ballkanike zgjidhja eshte ne prag te korigjimit te madh . Kjo do te zgjidhet , kur bashkimi europjan do te behet krejt homogjen , gje qe do te thote te jetosh ne Presheve , Mitrovice , Parge dhe Dukagjin eshte e njejta gje , jo vetem ne kuptimin ekonomik , por dhe ate antropologjik . Pa pritur kete dite te bardhe , shkencetaret shqiptare , duhet te bejne studime te thelluara historiko- politike , jo per perfitime nacionale , por per te te verteten historike , qe ndricon rrugen e brezave . Nuk eshte rrast i pare , kur politikanet greko-sllave , perdorin lathitje te te autoriteteve shkencore boterore , per interesa te ngushta te prejardhjeve etnike .
Ka disa vjet , qe kam pare ne shtyp se si Akademija e Maqedonise ( Ate bote nuk kishte cilesorin e veriut ) paraqiiste disa enciklopedi , qe flisnin , per historine e ketij shteti , qe realisht eshte hibrid . Me von nuk u duken keto volume enciklopedike , por ama ekzistojne ne memorien e Evropes se bashkuar . Ne na mungojne enciklopedi te ketyre permasave .
Illo Foto – Studjus ne NY – Dhjetor 2021
