KRIJUESEN E TREGIMEVE TË ALDËS ASKUSH S’E NJEH
Sprovë
Askush nuk e di si u ngjiz estetikisht. Nuk ka prindër që t’ia tregojnë. Akti gjinor estetik ka
ndodhur para lindjes së tij. Ka qenë fara e prindërve dhe rastësia që i ka siguruar lindjen estetike.
Dhe përsëri, misteri është i fshehur në natyrën e krijimit. Natyra të jep krijimin, por nuk të
shpjegon misterin. Mund të ngushëllohesh duke gjetur një rast të ngjashëm në gjerdanin e
brezave të tu, por përsëri do të marrësh prej tyre një ide të vagullt. Ajo me të cilën kemi lindur,
na krijon, vetëm shpërfaqja dhe futja në ujërat e rrethanave kanë një kuptim të plotë krijimi.
Krijuesi, në thellësi... të njeriut, është gjithnjë më i ndriçuar se njeriu. Është më i ndriçuar
dhe më i plotë se ai punon me tre mekanizma: me logjikën, me misterin që përgatit krijimin dhe
me mekanizmin e figurave. Është një bashkëjetesë jo pa probleme. Shpesh, njeriu ndien se ka në
përdorim vetëm logjikën dhe pret t’i vijë krijimi. Ai i nënshtrohet pa kushte krijuesit vetëm në
çastin e krijimit. Jashtë rrethanave krijuese, njeriu e shpërfill krijuesin me egoizëm, sepse paraqet
veten. Sa më pak trysni ushtrohet mbi krijuesin nga njeriu, aq më artist është njeriu në jetë dhe aq
më shumë art lind. Sekreti i krijuesve të mëdhenj qëndron në daljen nga rrethanat shtypëse të
vetes dhe të shoqërisë.
Po ta këqyrësh psikikën e Alda Taçe Shpatës, që gjallon në tregimet e saj të shkurtra, do të
ndiesh se ajo ngulmon të rikrijohet, por në hapësira të ngushta. Askush nga jashtë nuk ia ka
diktuar asaj të rikrijohet në këto hapësira dhe jo në të tjera. Rikrijimi dhe përsëritja janë
mekanizmi i jetës, por nuk e shohim përsëritjen, se na del përpara jeta pandërprerë. Rikrijimi
është lëvizja e brendshme e njeriut drejt njohjes së vetes.
Masa ideale e hapësirave ku e vendos personazhin Alda, nuk është më e madhe se një
dhomë me perde që hapen e mbyllen vazhdimisht për t’u futur afshi i jetës. Gjithkush mund të
thotë se e këqyrim natyrën me sytë e psikikës sonë. Dhe në art i njëjti mekanizëm punon.
Gjithçka e fortë që na ndodh është një kujtesë e përsëritur në trajta të ndryshme. Por nuk
është vetëm e ndodhura e rastit, është edhe përfytyrimi (e parandodhura) e regjistruar si embrion
në psikikë. Shpesh kësaj i themi talent.
Dhomat... e personazheve të Aldës kanë lidhje me psikikën e saj, me siguri. Ajo nuk e
ndien veten të sigurt në hapësira. Psikika ia dikton dekorin dhe vendndodhjen e personazheve.
Dhomat i kanë mundësitë edhe për dritë..., edhe për errësirë..., për lirikë dhe për ekzistencë.
Alda do pjesën e dendësuar të hapësirave. Një Dhomë e tillë i ka të gjitha. Edhe personazhet
plotësues. Asaj mund t’ia hapësh derën dhe personazhet mund të shohin ç’bëhet jashtë, por mund
ta këqyrin hapësirën si një gjë jo domosdoshmërisht të nevojshme. Mund të gjejnë diku, në prag,
një personazh cytës. Ai mund të ketë qenë në inventarin e Dhomës, por ka dalë përkohësisht.
Dhoma Artistike e Aldës i ngjan një teatri shëtitës, me dekorin e lehtë në shpinë. Të gjitha
kujtimet kthehen te shtëpia e fëmijërisë, atje ku kemi pasur dhomën tonë parakrijuese.
Pse ndodh që kujtimet... kthehen...? Sepse ne i kthejmë natyrës atë që na ka dhënë pa
qëllim dhe me të cilën kemi ngritur përfytyrimet. Është një sjellje etike e brendshme e njeriut
ndaj natyrës. Ky është një shpjegim i nisur nga e përgjithshmja e njerëzve. Alda ka edhe të
veçantën e saj. Ajo ëndërron si lirike dhe ëndrrën e do edhe me logjikë. Kështu është proza e saj.
Lirikën e do të lindë nga vetja dhe logjikën e kërkon nga Personazhi Plotësues. Kështu krijohet
konflikti lirik i tregimit që ushqehet nga ekzistenca. Të gjitha tregimet e Aldës përshkohen nga
ky konflikt.
Nëse tregimet, në bashkëlidhje me njëri-tjetrin, do t’i nënshtroheshin një shestimi tjetër
artistik, libri do të dilte roman liriko-ekzistencial, edhe ngjyrime nga një etikë e dëlirë, dhe koha
do të zinte më shumë vend si e pranishme. Do të shtohej sfondi social dhe përsiatjet etiko-
filozofike. E, megjithatë, ajo ka krijuar një personazh të dallueshëm duke u nisur nga vetja,
femrën në kushtet e provincës. E dallueshmja e tij vjen nga brendësia e mendimeve dhe e
gjendjeve dhe më pak nga veprimet. Ky është një personazh tipik femëror i dalë nga një
shkrimtare femër.
Rrethanat psikike dhe etike janë më të rëndësishme dhe përbëjnë rrjedhën e rrëfimit. Ato
janë reflektim, ato shpërfaqen jo për arsye shoqërore, por nga trysnia shoqërore për të plotësuar
botën e brendshme që i njeh shoqërisë fuqinë për ta tjetërsuar personazhin e saj.
Gjithë fuqia artistike e Aldës shprehet në grishjen që i bën personazhit për ta kthyer përsëri
në Dhomën e saj Artistike. Ajo tregohet idealiste. Dikur ata janë mirëkuptuar, por, sapo
personazhi doli jashtë Dhomës, ajo ndjeu se e humbi. Ai tani është një tjetër personazh që do
punë të rikthehet në rolin e mëparshëm. Të dalësh jashtë... është edhe një lloj humbjeje.
Personazhi i Aldës që udhëheq rrëfimin, është gjithnjë femër, pavarësisht në ç’plan e
vendos. Vendi ideal i këtij personazhi është dhomë shpirtërore që këqyr qytetin provincial.
Qyteti mund të jetë në një çip rruge, në një ballkon, një hyrje në kat të shtatë, një stacion treni.
Shpesh, qyteti është një subjekt i madh që paragjykon, por personazhi gjithnjë është në kërkim të
dhomës së tij. Do që ta plotësojë edhe duke i hequr qytetit personazhet nga errësira e tij, madje,
duke i hequr, është një trill sa njerëzor dhe femëror. Alda ia bashkëngjit estetikës heqjen.
Plotësimin e tregimit edhe nëpërmjet heqjes e bën me trille.
Ajo më shumë se personazhin plotësues josh veten duke e shndërruar pa ndërprerje
Personazhin Vete dhe atë Plotësues. Personazhet e Dhomës së saj duken sikur rilindin nga
shpirtrat e tyre. Gjendja e tyre është në kapërcyell, është një plazmë e pangurtësuar.
Personazhi nuk mund të jetë më i lirë se hapësira e lirisë së metodës artistike të krijuesit.
Ligjërimin ia thadron poetika. Metoda nuk është më pak e ndikuar nga poetika, është
fantastike. Ka kalime të shpejta dhe të befta të gjendjeve rrëfimore.
Prozës tradicionale, nga ky ligjërim dhe nga kjo metodë, do t’i mekej fryma.
Alda nuk del dot nga psikika (estetika) e saj, me të cilën ka krijuar Dhomën e tregimit. Në
një dhomë dendësia është më e këqyrur. Planet janë më të afërta. Marrëdhëniet më të ngushta. Të
gjitha këto janë cilësi të mjaftueshme për një dramë lirko-ekzistenciale.
Asnjëherë nuk e dimë me përpikëri se çfarë zgjedhim. Ajo që zgjedhim, është shija jonë
ideale. Në art, edhe kur thirret e rëndomta në lojë, në mendje, gjithnjë dikton idealja. Arti është
loja midis të rëndomtës dhe ideales. Të dyja gjendjet janë të barabarta, veç synimi e kapërcen të
rëndomtën.
Një dhomë është më e shenjtë për një femër sesa për një mashkull. Mashkulli e ndien veten
të sigurt në hapësira. Një femër njësohet me një dhomë me ajër të dendësuar aromatik dhe me
ngjyra të forta. Ajo e kthen vetvetishëm dhomën e krijuar me mendim në dhomë shpirtërore të
saj. Femra banon, më së shumti, në këtë dhomë.
Femra përherë kërkon të plotësohet nëpërmje