KRIJUESEN E TREGIMEVE TË ALDËS ASKUSH S’E NJEH
Sprovë
Askush nuk e di si u ngjiz estetikisht. Nuk ka prindër që t’ia tregojnë. Akti gjinor estetik ka
ndodhur para lindjes së tij. Ka qenë fara e prindërve dhe rastësia që i ka siguruar lindjen estetike.
Dhe përsëri, misteri është i fshehur në natyrën e krijimit. Natyra të jep krijimin, por nuk të
shpjegon misterin. Mund të ngushëllohesh duke gjetur një rast të ngjashëm në gjerdanin e
brezave të tu, por përsëri do të marrësh prej tyre një ide të vagullt. Ajo me të cilën kemi lindur,
na krijon, vetëm shpërfaqja dhe futja në ujërat e rrethanave kanë një kuptim të plotë krijimi.
Krijuesi, në thellësi... të njeriut, është gjithnjë më i ndriçuar se njeriu. Është më i ndriçuar
dhe më i plotë se ai punon me tre mekanizma: me logjikën, me misterin që përgatit krijimin dhe
me mekanizmin e figurave. Është një bashkëjetesë jo pa probleme. Shpesh, njeriu ndien se ka në
përdorim vetëm logjikën dhe pret t’i vijë krijimi. Ai i nënshtrohet pa kushte krijuesit vetëm në
çastin e krijimit. Jashtë rrethanave krijuese, njeriu e shpërfill krijuesin me egoizëm, sepse paraqet
veten. Sa më pak trysni ushtrohet mbi krijuesin nga njeriu, aq më artist është njeriu në jetë dhe aq
më shumë art lind. Sekreti i krijuesve të mëdhenj qëndron në daljen nga rrethanat shtypëse të
vetes dhe të shoqërisë.
Po ta këqyrësh psikikën e Alda Taçe Shpatës, që gjallon në tregimet e saj të shkurtra, do të
ndiesh se ajo ngulmon të rikrijohet, por në hapësira të ngushta. Askush nga jashtë nuk ia ka
diktuar asaj të rikrijohet në këto hapësira dhe jo në të tjera. Rikrijimi dhe përsëritja janë
mekanizmi i jetës, por nuk e shohim përsëritjen, se na del përpara jeta pandërprerë. Rikrijimi
është lëvizja e brendshme e njeriut drejt njohjes së vetes.
Masa ideale e hapësirave ku e vendos personazhin Alda, nuk është më e madhe se një
dhomë me perde që hapen e mbyllen vazhdimisht për t’u futur afshi i jetës. Gjithkush mund të
thotë se e këqyrim natyrën me sytë e psikikës sonë. Dhe në art i njëjti mekanizëm punon.
Gjithçka e fortë që na ndodh është një kujtesë e përsëritur në trajta të ndryshme. Por nuk
është vetëm e ndodhura e rastit, është edhe përfytyrimi (e parandodhura) e regjistruar si embrion
në psikikë. Shpesh kësaj i themi talent.
Dhomat... e personazheve të Aldës kanë lidhje me psikikën e saj, me siguri. Ajo nuk e
ndien veten të sigurt në hapësira. Psikika ia dikton dekorin dhe vendndodhjen e personazheve.
Dhomat i kanë mundësitë edhe për dritë..., edhe për errësirë..., për lirikë dhe për ekzistencë.
Alda do pjesën e dendësuar të hapësirave. Një Dhomë e tillë i ka të gjitha. Edhe personazhet
plotësues. Asaj mund t’ia hapësh derën dhe personazhet mund të shohin ç’bëhet jashtë, por mund
ta këqyrin hapësirën si një gjë jo domosdoshmërisht të nevojshme. Mund të gjejnë diku, në prag,
një personazh cytës. Ai mund të ketë qenë në inventarin e Dhomës, por ka dalë përkohësisht.
Dhoma Artistike e Aldës i ngjan një teatri shëtitës, me dekorin e lehtë në shpinë. Të gjitha
kujtimet kthehen te shtëpia e fëmijërisë, atje ku kemi pasur dhomën tonë parakrijuese.
Pse ndodh që kujtimet... kthehen...? Sepse ne i kthejmë natyrës atë që na ka dhënë pa
qëllim dhe me të cilën kemi ngritur përfytyrimet. Është një sjellje etike e brendshme e njeriut
ndaj natyrës. Ky është një shpjegim i nisur nga e përgjithshmja e njerëzve. Alda ka edhe të
veçantën e saj. Ajo ëndërron si lirike dhe ëndrrën e do edhe me logjikë. Kështu është proza e saj.
Lirikën e do të lindë nga vetja dhe logjikën e kërkon nga Personazhi Plotësues. Kështu krijohet
konflikti lirik i tregimit që ushqehet nga ekzistenca. Të gjitha tregimet e Aldës përshkohen nga
ky konflikt.
Nëse tregimet, në bashkëlidhje me njëri-tjetrin, do t’i nënshtroheshin një shestimi tjetër
artistik, libri do të dilte roman liriko-ekzistencial, edhe ngjyrime nga një etikë e dëlirë, dhe koha
do të zinte më shumë vend si e pranishme. Do të shtohej sfondi social dhe përsiatjet etiko-
filozofike. E, megjithatë, ajo ka krijuar një personazh të dallueshëm duke u nisur nga vetja,
femrën në kushtet e provincës. E dallueshmja e tij vjen nga brendësia e mendimeve dhe e
gjendjeve dhe më pak nga veprimet. Ky është një personazh tipik femëror i dalë nga një
shkrimtare femër.
Rrethanat psikike dhe etike janë më të rëndësishme dhe përbëjnë rrjedhën e rrëfimit. Ato
janë reflektim, ato shpërfaqen jo për arsye shoqërore, por nga trysnia shoqërore për të plotësuar
botën e brendshme që i njeh shoqërisë fuqinë për ta tjetërsuar personazhin e saj.
Gjithë fuqia artistike e Aldës shprehet në grishjen që i bën personazhit për ta kthyer përsëri
në Dhomën e saj Artistike. Ajo tregohet idealiste. Dikur ata janë mirëkuptuar, por, sapo
personazhi doli jashtë Dhomës, ajo ndjeu se e humbi. Ai tani është një tjetër personazh që do
punë të rikthehet në rolin e mëparshëm. Të dalësh jashtë... është edhe një lloj humbjeje.
Personazhi i Aldës që udhëheq rrëfimin, është gjithnjë femër, pavarësisht në ç’plan e
vendos. Vendi ideal i këtij personazhi është dhomë shpirtërore që këqyr qytetin provincial.
Qyteti mund të jetë në një çip rruge, në një ballkon, një hyrje në kat të shtatë, një stacion treni.
Shpesh, qyteti është një subjekt i madh që paragjykon, por personazhi gjithnjë është në kërkim të
dhomës së tij. Do që ta plotësojë edhe duke i hequr qytetit personazhet nga errësira e tij, madje,
duke i hequr, është një trill sa njerëzor dhe femëror. Alda ia bashkëngjit estetikës heqjen.
Plotësimin e tregimit edhe nëpërmjet heqjes e bën me trille.
Ajo më shumë se personazhin plotësues josh veten duke e shndërruar pa ndërprerje
Personazhin Vete dhe atë Plotësues. Personazhet e Dhomës së saj duken sikur rilindin nga
shpirtrat e tyre. Gjendja e tyre është në kapërcyell, është një plazmë e pangurtësuar.
Personazhi nuk mund të jetë më i lirë se hapësira e lirisë së metodës artistike të krijuesit.
Ligjërimin ia thadron poetika. Metoda nuk është më pak e ndikuar nga poetika, është
fantastike. Ka kalime të shpejta dhe të befta të gjendjeve rrëfimore.
Prozës tradicionale, nga ky ligjërim dhe nga kjo metodë, do t’i mekej fryma.
Alda nuk del dot nga psikika (estetika) e saj, me të cilën ka krijuar Dhomën e tregimit. Në
një dhomë dendësia është më e këqyrur. Planet janë më të afërta. Marrëdhëniet më të ngushta. Të
gjitha këto janë cilësi të mjaftueshme për një dramë lirko-ekzistenciale.
Asnjëherë nuk e dimë me përpikëri se çfarë zgjedhim. Ajo që zgjedhim, është shija jonë
ideale. Në art, edhe kur thirret e rëndomta në lojë, në mendje, gjithnjë dikton idealja. Arti është
loja midis të rëndomtës dhe ideales. Të dyja gjendjet janë të barabarta, veç synimi e kapërcen të
rëndomtën.
Një dhomë është më e shenjtë për një femër sesa për një mashkull. Mashkulli e ndien veten
të sigurt në hapësira. Një femër njësohet me një dhomë me ajër të dendësuar aromatik dhe me
ngjyra të forta. Ajo e kthen vetvetishëm dhomën e krijuar me mendim në dhomë shpirtërore të
saj. Femra banon, më së shumti, në këtë dhomë.
Femra përherë kërkon të plotësohet nëpërmjet trilleve. Trillet e saj kërkojnë një tokë të
pëlleshme me amzën e saj dhe të mashkullit.
Jemi futur në botën femërore. Diçka e dukshme, vezulluese dhe e pakuptueshme, por
krejtësisht e arsyeshme. Arsyen ia ka mëkuar natyra që e krijoi.
Jashtë Dhomës, në prag, ka një personazh që ka dalë nga dhoma, dikur. Kjo është një pikë
ku personazhet e Aldës fillojnë ecjen në kahet e tyre. Por dikur..., më shumë, është një kohë
shpirtërore. Ai duhet të futet medoemos brenda. Por një femër nuk është një mundësi e
pakufizuar. Ajo është një dëshirë përballë një pasqyre që është vendosur jashtë, te pragu ku fillon
një jetë e ashpër.
Jashtë... ka ligje të tjera që e kanë përpunuar... atë që ka dalë jashtë derës.
Alda ka mbështjellë rreth trilleve estetikën, përpara gjinisë ka vendosur mbrojtjen duke e
përforcuar me personazh. Ai rri gjithmonë te pragu, po aq edhe brenda saj. Personazhi te pragu
dhe ai brenda saj vetëm sa kanë vendndodhje të ndryshme. Ata janë të këmbyeshëm dhe të
bashkuar për të krijuar rrëfimin. Nuk është e nevojshme të thuhet se personazhet lëvizin si në
ëndërr, se ata lëvizin në një poetikë dhe në një qytet provincial. Alda me tregimet e saj e ka
tejkaluar. Ajo e këqyr këtë qytet si personazh. Ajo vetë është në një qytet ideal.
Personazhet e Aldës vuajnë sëmundjet e provincës që janë si mola për njeriun.
Krijuesja është moderne, por ajo e këqyr qytetin provincial sikur ai të ishte pacienti i saj
artistik. Para këtij pacienti ajo monologon dhe rrallë e nxjerr monologun jashtë. Ndërkohë, në
përshkrimin e sëmundjes së personazhit është edhe diagnoza etike.
Alda ka sjellë botëvështrimin e saj për botën e provincës. Ai është etik. Përveçse e këqyr
personazhin si të ishte pacienti i saj, ajo provokon provincën me botëvështrimin e saj.
Botëvështrimi i saj në tregim është në shtratin e rrëfimit, po është një shtrat i parehatshëm për
personazhin e provincës. Ai shtrat ka shumë dritë për personazhin. Po. Ajo do që t’i nxjerrë në
dritë të plotë personazhet, por ato janë provincialë, që gjithnjë diçka fshehin. Nuk ka ardhur koha
e tyre për të mos fshehur asgjë. Kjo është një lloj biografie e personazheve.
Shtrati i rrëfimit nuk përputhet plotësisht me rrëfimin, ai është një rrëfim i brendshëm i
rrëfimit, që ka kaluar, së pari, nëpër krijuesin i cili e ndërton si shtrat për rrëfimin. Në tregimet e
Aldës, shtrati i rrëfimit i projekton... personazhet, pastaj i fut në rrëfim. Jo se ky projektim ka
kohë të ndarë nga krijimi, ai është pjesë e pandashme e rrëfimit, gjatë rrëfimit, por ai është i
këqyrur në lexim. Ai mban shijen artistike të krijuesit, me të gjithë përbërësit, ndriçon me dritën
vetjake personazhet, me atë sasi që ai mendon se duhet t’u japë. Në shtrat është baza e stilit.
Shtrati është laboratori. Ai ka lidhje të drejtpërdrejta me psikikën krijuese, është estetika e
psikikës.
Krijuesi është gjithnjë me më shumë dritë se njeriu që e mbart. Ai është shtrati i rrëfimit të
njeriut. Njeriu përngjan me rrëfimin që ecën, por që ka nevojë të jetë në një shtrat. Ai e
disiplinon rrëfimin dhe i jep ato karakteristika që duhet të ketë sipas një gjedhe estetike. Krijuesit
dallohen, para së gjithash, nga shtrati i rrëfimit, i cili rri si dhënës nën rrëfim, por e kontrollon
rrëfimin gjer në sipërfaqe. Ai është vetëdija artistike e krijuesit që përpunon të gjithë përbërësit e
rrëfimit. Alda ka shtratin e saj të rrëfimit, i cili është shumë veprues.
Jo të gjithë që shkruajnë prozë, kanë shtrat rrëfimor, madje pak e kanë atë. Shumicës nuk i
shkon ndërmend që ai duhet të jetë që rrëfimi të bëhet tregim.
Personazhet e Aldës nuk kanë të kaluar historike. E kaluara e tyre është largësia e
personazhit nga shtrati me dritë i tregimit që shfaqet në rrëfim. Ajo është një e kaluar që ka
marrëdhënie brenda personazhit, jo jashtë tij, një e kaluar që krijohet si largësi nga një
mospërputhje etike e shtratit të rrëfimit me personazhin.
Provincë është gjithë bota, pavarësisht se ku zhvillohet jeta. Në provincë dhe jashtë saj janë
të paktët që jetojnë jashtë provincës.
Alda është e vetmja tregimtare që nuk e ka futur në tregim të kaluarën historike. Asaj i ka
mjaftuar vetja në jetën sot. Kjo është prozë e sinqertë, pa shtysa të tjera të jashtme. Kjo është një
prozë psikologjike që thërret etikën si rregullator dhe filozofinë letrare që i buron nga shtrati
rrëfimor, por ajo zhvillohet në qenie, si pjesë e qenies, e historisë së qenies, jo e historisë. E
këqyrur kështu, ajo është një metafizikë e mbuluar nga rrëfimi.
Krijuesja brenda Aldës përfytyron dhe përfytyrimet i mbivendos mbi përfytyrime, në një
gjerdan rrëfimor. Ajo shkatërron një përfytyrim të shkëlqyer për të ngritur një përfytyrim tjetër,
po me të njëjtën lëndë, por me gjendje të ndryshme. Me hullinë e përfytyrimeve ndërrohen edhe
kohët rrëfimore.
Krijuesja, brenda Aldës, gjithçka e vendos në mes të rrymës. I cilëson mendimet duke i
dendësuar dhe duke u dhënë poezi për t’u dhënë edhe energji të pavarur, si brishtësi artistike,
ndihmëse të rrëfimit, por, po aq sa i cilëson, edhe i çliron nga rrëfimi tradicional. I pajis me një
kujtim tjetër, të shpejtë, por edhe poetikisht. Por poetikat zbulojnë më pak sesa shprehin në
thellësi. Gjerdani i poetikës e ka gjalmin rrëfimor të hollë. Shton duke hequr, dhe përsëri shton
dhe heq. Kështu mendon estetikisht kjo krijuese.
Në tregim ndihet metoda e heqjes. Alda përdor shumë mënyra heqjeje. Ka hequr vijën
rrëfimore si një logjikë të plotë dhe ka lënë fragmente të saj, ka hequr personazhin tipik të
vizatuar qartë, e kalon shpejt personazhin, nga njëra gjendje në tjetrën, e shndërron rrëfimin si në
një metamorfozë, përdor vetëm pjesë kohore të personazhit, tjetrën e ka hequr nga pamja, i jep
atij ëndërrimin platonik si një kohë e plotë shpirtërore, i shënon mjediset si simbole, ka dobësuar
enkas pjesën sociale për të forcuar pjesën ngashënjyese, përdor gjuhën e figurshme në vend të
gjuhës përshkruese, ka dendësuar fjalinë në vend të fjalisë së nënrenditur, ka shtuar nëntekstet
nëpërmjet simboleve për të përçuar një stil simbolik në vend të një stili logjik.
Tregimet e Aldës duken sikur kanë lindur nga një alkimiste e padorëzuar kurrë.
Që rrëfimi ecën, s’do të thotë ecën në vijë të drejtë. Në vijë të drejtë mund të ecë mendimi,
por jo gjendja. Gjendja është një botë më e madhe dhe me më shumë mundësi artistike sesa
mendimi. Tregimet e Aldës janë të lindura nga gjendja, prandaj kanë tension më shumë se vijë
rrëfimore.
Alda i ka gjetur personazhet brenda vetes. Ato mund të kenë edhe një emër të vetëm, por
pak ecin në skenë, provinca i kërkon të fshehur ose të shfaqen pjesshëm. Është bota femërore që
i bashkon. Aldës i dhimbsen personazhet femra të provincës, madje edhe ato që kanë një delikt.
Tek ato, Alda kërkon të hyjë për ta kuptuar femrën nga brenda. Ajo i gjurmon ato dhe pret prej
tyre të rilindin nga vetja duke e shpërfillur provincën.
Tregimet e Aldës janë në kujtime dhe në përsiatje. Alda gjithnjë kërkon t’i risjellë kujtimet
nëpërmjet përsiatjes së rindezur. Ajo ka pasur një kohë të lumtur që është cenuar nga dalja e
njeriut të saj jashtë pragut. Alda kërkon tani jo kohën e lumtur në dikur, por kohën e lumtur
nëpërmjet rikthimit në një dikur të hamendësuar. Aq sa hamendësimi është bërë lojë estetike.
Gjithë kërkesa e personazhit që ka krijuar Alda, është riplotësimi i vetvetes me ndihmën e
personazhit jashtë pragut. Nga riplotësimi i tij ndërvaret edhe plotësimi i personazhit që rri në
dhomë. Më shumë se një plotësim, ai është një ëndërr. Por ai duhet të mbetet jashtë, në largësi.
Largësia është mënyra e lidhjes së tyre. Që të ekzistojë personazhi jashtë pragut, ai duhet të mos
takohet me personazhin e Dhomës. Ai vetëm duhet të ecë drejt dhomës. Ai mund të flejë në
verandë dhe personazhi kthehet në mjellmë që këqyr personazhin me emrin Burrë, madje
mjellma është në një tablo në mur. Një Mjellmë që këqyr një burrë ka shumë erotizëm. Erotizmi
është cilësi emancipuese e tregimeve ë Aldës.
Nëse do të kërkosh, në brendësi të tregimeve të Aldës, një fjali që të rikujtojë të gjitha
tregimet e saj, ajo do të ishte: “Ata të dy”. Këtë fjali mund ta zëvendësojë edhe “Ajo dhe Ai
jashtë pragut”. Ka dhe trajta të tjera të përafërta të saj, që nisen vetëm nga Ajo. Kjo fjali shpreh
strukturën me dy personazhe të tregimeve. Ajo e organizon rrëfimin. Gjithnjë një personazh
është i përshkruar nga tjetri, ndërsa tjetri rrëfen në vetë të parë për tjetrin ose tjetri për atë,
ngjashëm me monologun, por ata të dy sikur dalin dhe rriten nga njëri-tjetri. Ata tregojnë gjithnjë
me një ton të ulët, spikasin shenja shpirtërore, mendore e fizike të tyre, por ato i thonë brenda
dhomës... së tyre, dhe të treguarit e kanë me skrupuj. Shenjat e tyre shpesh janë edhe
mospajtimet e tyre. Ata nuk përplasen për shenjat... mospajtuese, ecin ose ndahen nga shenjat
duke i mbartur ato si kujtime të dhimbshme.
Në tregimet e Aldës ka rrjedha që mund të ndodhin, jo që ndodhin. Ajo u jep rrjedhave
mundësi të reja ndodhjeje. Ky është një koncept krijues i ngritur mbi përfytyrimin dhe
shndërrimin. Me dritën e përfytyrimit mund të rikrijosh një krijesë. Por krijuesja brenda Aldës
nuk mban asgjë më afër sesa përfytyrimi i saj dhe vetja e shndërruar. Alda nuk ndjek në rrëfim
vetëm logjikën e fjalës, por edhe logjikën... e sofistikuar të metaforës e cila e kapërcen rrethanën
që nuk kapërcehet në realitet. Edhe metafora si figurë kapërcyese i është përshtatur metodës së
metamorfozës që pëson tregimi në rrëfim. Tregimet i ka realitet të saj të spërkatur me pak realitet
rrethanash.
Alda ka zgjedhur të jetë rrëfimtarja pa dytës, e vendosur në vetvete, në një kënd të fshehtë
dhe të pjerrët. Këndin e fshehtë ia dikton estetika, por edhe provinca, të pjerrëtën ia dikton gjinia.
Këto diktime i kanë dhënë stilit një energji që vjen nga e ndaluara...
Tregimet e Aldës mund të jenë edhe “Të rrezikshme” për moralistët që e kërkojnë botën
femërore të ndiejë dhe të mendojë sipas një planifikimi maksilist. Ato janë të rezervuara vetëm
për lexues të lirë.
Alda nuk e ka sjellë librin që do të dëshironte, por ka sjellë të shkruarin që dëshiron, pra
diçka më tepër se një libër, nga i cili do të dalë ai që dëshiron Alda, nga mënyra e të shkruarit të
saj.
Kjo është prozë e vështirë dhe jo shumë e kapshme. Këtej i ka rrjedhur edhe rrëfimi me
imazhe.
Ndryshimet më të befasishme ndodhin në art. Jeta ka rrjedhën e vet. Ndryshimet janë të
hamendësuara, ato ndodhin në farishtën e artit. Por jemi njerëz që na dikton po aq jeta sa edhe
ndryshimi, ndonëse ai, fare pak.
Alda e ka parë krijuesen brenda saj dhe vetë është tërhequr. Tërheqja, lënia e lirë e
krijueses brenda njeriut është kuptimi i artit të lirë, është kuptimi për talentin, i talentit të
pandotur me sociologji artistike. Ajo ka bindjen se nëpërmjet krijueses brenda saj shpreh një
estetikë ideale. Kohën që e fshik përditë, Alda e jep nëpërmjet ceneve të vjetra të provincës,
idealen e shpreh nëpërmjet vetes. Konflikti me shoqërinë është i fshehur në mospërmbushjen e
personazhit dhe në kalimin e tij në pjesën ideale. Krijuesja, brenda Aldës, nuk është e
drejtpërdrejtë, shoqërore. Është njeriu që kërkon të heqë ngarkesën shtypëse të shoqërisë, të
përfaqësuar me mendim, veçmas mbi femrën. Ajo kërkon një art të pastër, jo për ta ndryshuar
botën, por për t’i dhënë kësaj bote një gjedhe për të jetuar njerëzisht njeriu. Rruga e saj nuk kalon
jashtë vetes.
Gjithë guximi i saj nis kur del jashtë pragut të derës, por aq e guximshme dhe me më
shumë trille artistike është në dhomën e saj. As Alda nuk e di pse ndjek këtë rrugë. Edhe
krijuesja brenda saj nuk i ka shpjeguar asgjë. Dhe s’ka për t’ia shpjeguar kurrë.
Vetë Alda është personazh i krijueses, është brenda saj. Është personazhi që shpreh botën
femërore të provincës për të parë dritën e vetvetes. Vetëm ajo mund të bëjë diçka më shumë për
ta kuptuar krijuesen e saj. Dhe, nëse do t’i vejë zëri deri tek ajo, mund t’i kërkojë të ndryshojë
diçka a shumëçka. Ne, të jashtmit, presim.
Vetëm të marrët mendojnë se dinë më shumë se krijuesit. Krijuesin, si të tillë, askush s’e ka
parë.
Titulli i librit “Tregimet e një personazhi” është një paradoks apo shkon drejt mosarsyes?
Titulli lidh lëndën në mendimin e tij. Në rastin e Aldës, ai është edhe shprehës i metodës së të
shkruarit të saj, sepse ajo është personazhi kryesor i krijueses së saj. Dhe ky titull sjell diçka të re
në teorinë e titujve. Shkruajnë... personazhet.
Shënim. Kjo sprovë është ngritur mbi librin dorëshkrim “Tregimet e një personazhi”.
Patra, më 9 qershor 2020
