âKIAROSKUROâ QĂ RIKTHEJNĂ LEXIME KOHĂRASH DHE NJERĂZISH
Dr Fatmir Terziu
NdĂ«rsa pason fletĂ«t e njĂ« novele qĂ« siglon njĂ« âĂmim pĂ«r shkrimtarin e vdekjesâ, dritĂ«hijet e kohĂ«rave dhe njerĂ«zve, vijnĂ« mĂ« tĂ« ashpra, dhe forma e tyre nĂ« anglisht âkiaroskuroâ tĂ« trazon deri nĂ« thirrje tĂ« pĂ«rbrendshme. NĂ« fakt Ă«shtĂ« vetĂ« ajo qĂ« dikton, ajo qĂ« lexon tek Martiko. MĂ« saktĂ«: âĂshtĂ« njĂ« libĂ«r-thirrje, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« institucionet kudo nĂ« botĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« pĂ«rpjekje tĂ« vijueshme pĂ«r tĂ« konservuar denjĂ«sisht vlerat humane... Monumentet e konsakruara pĂ«r depozitimin e kujtesĂ«s sĂ« iluministĂ«ve tĂ« njĂ« kombi, mishĂ«rojnĂ« aspiratat dhe gjakun e derdhur nĂ« emĂ«r tĂ« idealeve mĂ« tĂ« larta njerĂ«zore pĂ«r ndriçimin dhe ndĂ«rtimin e njĂ« bote mĂ« tĂ« bukur... Jo pĂ«rplasjen e njeriut me planetin e tij, si ndodh pĂ«r fat tĂ« keq, nĂ« ditĂ«t e sotmeâ. Kjo pason heshtjen, âkiaroskuroâ-t e vetĂ« jetĂ«s, qĂ« vjen e ridimensionohet mes leximit. Natyrisht mes leximit!
Përtej leximit të Martikos
Teksa mbarova sĂ« lexuari tri romanet e Robert Martikos, shumĂ« thĂ«nie mĂ« lĂ«vrinin nĂ« mendje pĂ«r tĂ« gjetur njĂ« nyje qĂ« i bashkon kĂ«to vepra nĂ« njĂ« pikĂ«. Dhe teksa pĂ«rzgjidhja, mâu kujtua Hygo. ThĂ«nia lapidare e tij: âNjerĂ«zit nuk kanĂ« mungesĂ« fuqie, ata kanĂ« mungesĂ« vendosmĂ«rieâ mâu duk se i shkon pĂ«r shtat, thuajse tĂ« tre romaneve tĂ« tij. NĂ« fakt ajo Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« vijĂ« e mesme, ose aq sa pĂ«r tĂ« paranisur fjalĂ«n pĂ«r atĂ« qĂ« ke kthyer nga leximi nĂ« kallzim- pĂ«r tĂ« tjerĂ«t nĂ« mĂ«nyrĂ«n tjetĂ«r. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« âFlijime tĂ« skajshmeâ, âDritĂ«hije shpirtrash tĂ« humburâ dhe âI braktisuriâ, nuk janĂ« thjesht tituj romanesh qĂ« autori ka fiksuar si tĂ« tilla ose sa pĂ«r tĂ« emĂ«ruar romanet e tij, por janĂ« pjesĂ« e fabulave qĂ« Martiko ka zgjedhur pĂ«r tĂ« komunikuar qĂ« nĂ« hyrje me lexuesin e tij. Grafika e tĂ« tre romaneve ka njĂ« pikĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t gjithashtu. Tek âFlijime tĂ« skajshmeâ Ă«shtĂ« njĂ« sy qĂ« vĂ«shtron dimensionalisht kundĂ«rshtinĂ« e njĂ« sfondi tĂ« tekanjosur me grimca njerĂ«zore nĂ« lĂ«vizjen e tyre, qĂ« kundĂ«rshton ligjĂ«sinĂ« e prezencĂ«s dhe konfirmon logjikĂ«n e kundĂ«rshtisĂ« nĂ«n ligjĂ«si absurde tĂ« jetĂ«s.
Tek âDritĂ«hije shpirtrash tĂ« humburâ rolin e syrit âgjigandâ e kryen kiaroskuroja (dritĂ«hije) e njĂ« dritareje qĂ« vĂ«rshon me reze drite nĂ« brendĂ«si tĂ« dy trupave tĂ« pafajshĂ«m njerĂ«zore, duke u shkrafanjitur me lojĂ«n bardhĂ« e zi tĂ« dritave qĂ« mbushin hapĂ«sirĂ«n. NĂ« romanin e tretĂ« Ă«shtĂ« sĂ«rish njĂ« dritare qĂ« nĂ« fakt ndryshon nga paraardhĂ«sja me kĂ«ndin e vĂ«shtrimit. Tek kjo e fundit Ă«shtĂ« âI braktisuriâ qĂ« kryen funksionin e tij. SĂ«rish kĂ«tu Ă«shtĂ« dritĂ«hija qĂ« krijon kuptimin pikĂ«nisĂ«s dhe tĂ« bĂ«n qĂ« tĂ« arrish ku ti mendon se do tĂ« tĂ« shpjerĂ« vepra, ende pa e lexuar atĂ«. Por nĂ« fakt nuk ndodh kĂ«shtu.
Nuk ndodh qĂ« tĂ« paramendohet e tĂ«ra qĂ« nĂ« kopertinĂ«, edhe pse artistikisht ajo ka gjuhĂ«n e saj, ka fjalĂ«n e saj. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« tre romanet kanĂ« njĂ« pikĂ«takim artistik tĂ« pĂ«rbashkĂ«t grafik, njĂ« tematikĂ« qĂ« vjen nga njĂ« mendje, njĂ« gatesĂ« letrare qĂ« vjen nga njohuri pikante e tĂ« seleksionuara, por kanĂ« shtylla tĂ« ndryshme ku referimi Ă«shtĂ« disi protagonisti kryesor, qĂ« sfidon edhe idenĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim Ă«shtĂ« ajo qĂ« vjen pas leximit. Duke iu referuar Foto Malos, redaktorit tĂ« romanit âDritĂ«hije shpirtrash tĂ« humburâ qĂ« nĂ« fillim tĂ« fjalĂ«s sĂ« tij gjen ânjĂ« personazh-hije rrĂ«shqet pĂ«rpara syve tanĂ« nga fillimi deri nĂ« fund tĂ« romanitâ pĂ«r tĂ« kuptuar se hija Ă«shtĂ« njĂ« simotĂ«r e pjellĂ« nga frika dhe frika e hijes Ă«shtĂ« njĂ« mori arsyesh qĂ« gatuan fabulĂ«n e romanit. MĂ« tej Malo zbulon diçka qĂ« nĂ« fakt krijon antagonizĂ«m me vlerat qĂ« shkrimtari ka sjellĂ« nĂ« roman. ĂshtĂ« fjala pĂ«r âmotivet dhe argumentat e veta autori i kĂ«rkon dhe i gjen nĂ« hapĂ«sira pa caqe gjeografike...â. NĂ« roman kjo nuk pĂ«rbĂ«n problem, madje ka njĂ« arsye mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« mos u marrĂ« nĂ« konsideratĂ«.
âDritĂ«hije shpirtrash tĂ« humburâ
Artikulimi i fjalĂ«s rreth sĂ« cilĂ«s rrotullohet tĂ«rĂ«sia e fabulĂ«s qĂ« gatuan romani ka njĂ« zanafillĂ« tĂ« nisur qĂ« nĂ« faqen e parĂ«, por qĂ« artistikisht qĂ«ndron e gozhduar nĂ« memorien e saj pĂ«r tĂ« rrĂ«fyer ngadalĂ« e me kujdes. ĂshtĂ« pikĂ«risht kjo mori katrahurash qĂ« gatuhet mbi fatin e njeriut, me qĂ«llim qĂ« njeriu tĂ« pĂ«rulet para antinjeriut qĂ« edhe pse âshkurtabiq i kuqâ kĂ«rkon dhe âmund tĂ« arrinte deri nĂ« Koloseun Romak, kullĂ«n e Big Benit, apo deri nĂ« kĂ«mbĂ«t e Notre DamĂ« nĂ« Paris...â Dhe mĂ« tej kjo asfiksi njerĂ«zorĂ« me fatin e treguar tĂ« trupave pajetĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« dramatike pĂ«rfundon aty ku autori realizon fuqishĂ«m e tĂ« mban mbĂ«rthyer nĂ« brendĂ«si tĂ« romanit: âKu si spiun, pa llogaritur viktimat e shumta njerĂ«zore qĂ« do tĂ« merrte nĂ« qafĂ«... pas Akropolit grek ai do tĂ« drejtohej pa humbur kohĂ« QendrĂ«s sĂ« ZvarranikĂ«ve tĂ« KamberĂ«s nĂ« Australiâ. KĂ«tu vetĂ«kuptohet vetĂ«m pas leximit ku synon tĂ«rĂ« ky argument jashtĂ« kufijve gjeografikĂ« i autorit qĂ« shkruan duke rrĂ«shqitur tĂ«rthorzi nĂ« telajon historike dhe natyrale tĂ« fiksuar nga prezenca e Kensington Garden, njĂ« gjeografi natyrale londineze me karakteret qĂ« vijnĂ« e ikin duke treguar pikĂ«lidhjen historike me detaje tĂ« hollĂ«sishme qĂ« vijnĂ« nga faqe librash. KĂ«tu natyrshĂ«m bie nĂ« sy njĂ« njohuri e gjerĂ« e Martikos jo vetĂ«m pĂ«r tĂ« treguar, por edhe pĂ«r ta bĂ«rĂ« prozĂ«n nĂ« linja jo-direkte e tepĂ«r tĂ« tĂ«rthorta deri nĂ« manovrim tipik e dallues. Romani nĂ« kĂ«tĂ« itinerar ngjarjesh dhe kallĂ«zim me fjalĂ« tĂ« pĂ«rzgjedhura dallon rolin e lĂ«vizĂ«sit qĂ« shfaqet si âNjeriu i zgjedhur nĂ« TokĂ«...â kur ai Ă«shtĂ« nĂ« mĂ«dyshjen e autorit qĂ« e kthen nĂ« retorikĂ«: âPĂ«r çfarĂ« njeriu tĂ« zgjedhur e kam fjalĂ«n?â dhe sipas autorit ky njeri nĂ« TokĂ« ka vdekur prej kohĂ«sh dhe ânuk mund tĂ« ringjalletâ.
Leximi pos ndjesisë edhe si qasje përfundimtare
Por ndĂ«rsa tĂ«rĂ«sia e romani Ă«shtĂ« nĂ«n fokusin e njĂ« âCandid Cameraâ (njĂ« kamera e fshehur, ose kamerĂ« e fshehtĂ«), romani ka arsye mĂ« shumĂ« pĂ«r tĂ« mbetur njĂ« trill i lejueshĂ«m dhe tepĂ«r i pĂ«lqyeshĂ«m normative nĂ« llojin e vet qĂ« tĂ« zbulojĂ« e tejkalojĂ« misioni e tij. KarakterĂ«t e romanit tĂ« Martikos edhe pse janĂ« nĂ«n ndikimin e kĂ«saj kamere janĂ« nĂ« arsyen e tyre, janĂ« tĂ« gjithgjendshĂ«m, deri nĂ« detaj.
Kështu shkrimi tek Martiko, po aq sa romani i tij në ardhjen deri tek lexuesi, kanë arsye më shumë për të qenë një anë pasqyruese tepër e gjetur. Gjuha është e kuptueshme dhe emocionalja kryen rolin e saj. Një figurë e kapshme është edhe veshja që autori i jep strukturës për të bërë bashkëjetesë ngjarjesh në kohë, hapësirë e vend. Në këtë lidhje është natyrshëm vetëm leximi pos ndjesisë, kur ai ndjehet vërtet edhe si qasje përfundimtare.
