Forma „këtu“ dhe „atje“ si pjesë e diskursit të ecjes dhe moskthimit

Forma „këtu“ dhe „atje“ si pjesë e diskursit të ecjes dhe moskthimit

F. Terziu

Kur poetja Anxhela Ziso kalon dhe ecën mbi tapetin e gjelbër, ai funksionon në mënyrë metaforike si hapi i një udhëtimi në „rrugëtim pakufi“ dhe një funksion dialektik në një botë jetike, ku ndryshojnë plotë ngjyra. Megjithatë, ndryshimi i personalitetit në poezinë „Mbi tapetin e gjelbër“, në vend që të rifitojë një formë, e gjen poetikën, sikurse veten të vendosur në periferi dhe në bosht të gjërave, ndodhive, fjalëve, njerëzve, ekzistencës, subjekt i margjinalizimit të vazhdueshëm të moskthimit të kokës mbrapa, ku jo më kot poetja thekson „vetëm ec…ec…ec“ (Ziso: 2022; „Në ritmin e muzikës“). Në thleb me këtë përsëritje treshe të foljes „ec“ në këtë poezi, natyrshëm nënkuptojmë kufirin midis së shkuarës dhe të sotmes, dhe atë që ndërtohet duke shembur mëdyshjet për udhën e re. Siç thekson John McLeod, 'Lidhja e "botëve të vjetra dhe të reja"...të cilën Nichols e krijon me imagjinatë lehtësohet nga ecja e pandalshme në përgjithësi, duke krijuar një tension midis tekstit dhe ecjes në gjëlbërimin e një bote tjetër të qytetëruar. Në këtë mjedis të ri gri në të cilin njerëzit, praktikojnë, dhe peizazhet e largojnë personazhin e saj nga rrethina e saj, nga ngjyrat e saj, duke e shkëputur atë nga një ndjenjë përfshirjeje, ndryshimi nuk ka rëndësi, mund të thuhet se bëhen gjeografia e re, bërthama e re e origjinës. Nostalgjia e saj informon kështu dëshirat e disa zërave. Udhëtimi drejt moskthimit pas, kësaj radhe, bëhet një tjetër udhëtim mitik larg atdheut, duke rezultuar në zhgënjimin dhe mirëkuptimin metaforik të folësit. Pas vitesh, mund të krijohet sërish një afinitet me vendin, me origjinë nga ndryshimet imagjinative dhe të përjetuara, thjesht sepse, „në mëngjes ishte dikush/në mbrëmje tjetër njeri./Më saktë, ishte askush“ (po aty).

Nga kjo e fundit, mos-ekzistenca pra, ajo që mbetet „askush“ e shtyn të udhëtojë dhe vetëm të ec drejt asaj që e quan të domosdoshme të shprehet me „Faleminderit“ (poezia me të njëjtin emër), nëse ende mund të konsiderohet si e tillë, sjellin pritshmëritë e saj të arritura dhe të humbura, sepse Zisi dhe poetika e saj, si rezultat i jetës së mërgimit, janë bërë më të nuancuara, duke prekur të shkuarën e marë nga pozitiviteti i jetës, tek udhëzimi dhe qetësia e gjyshes e gjtha në fakt për jetën dhe udhën e jetës. Ky është një aspekt i rëndësishëm i procesit të ndërtimit të identitetit. Tropi i i tillë mesazhier i gjyshes, sipas poetes „…që më dhe virtytet./Më të mira, më të bukura./Faleminderit gjyshe!/Më dhe për jetën jetë“ i ofron poetes mundësinë për të diskutuar, jo vetëm udhëtimin e saj autobiografik, por edhe udhëtimin metaforik nëpër kohë, breza dhe traditë, duke lejuar një ndërhyrje të faktorëve hapësinorë, kohorë dhe kulturorë për të rindërtuar identitetin e saj.

Gjithçka, nga moti e deri te praktikat kulturore, në poezinë „Për mirë, për keq koha„ duket folësi si i pamjaftueshëm dhe ndoshta edhe si mosdurues për jetën që ka kaluar. Qëndrimi i ftohtë nuk përputhet me atë që ka lënë pas, as me atë që mendon, por për të rikrijuar një klimë të ngrohtë, një përgjigje në dukje e dashur nga bota natyrore nga respekti për vendimin e largimit, duke pasqyruar traditën e lëvizjes njerëzore, ku „njerëzit janë si automjetet.../Shkojnë e vijnë e lënë diçka...“. Rezerva e sjellshme me të cilën kryhen lëvizjet në vargun e saj, krijojnë një aritmetikë ndjesore që është e pamjaftueshme, sipas mendimit të momentit, kur krahasohet me shpejtësinë, arritjet, madje të eturën e ndryshesës midis së mirës dhe së keqes, siç e ka përjetuar në atdheun e saj: „Për mirë, për keq koha/Në dashtë për mirë,/në dashtë për keq,/njerëzit janë si automjetet.../Shkojnë e vijnë e lënë diçka.../Nëse arrin shpejt dhe në kohë,/kap njeriun e duhur./Nëse arrin vonë, humbet shumëçka./Atë që kërkoje nuk e gjen./Tashmë...larguar...“ (po aty). Por vendimi është vendim dhe diskursi i vetë influencës diskursive të krijimtarisë së emigrimit dhe mërgimit ka peshën e vetë në këtë pikë, sikurse ndodh të marë formatin e vetë në mjaft pika të tjera të poezive të këtij vëllimi të shkruar bukur.

Për folësin e poezisë së Zisos, kjo përgjigje dërrmuese ndaj të mirës dhe të keqes, por mirësisht ndaj vendimit të prerë të ecjes, udhës së pandalshme, nënvizon pozicionin e saj në periferi në mjedisin e saj të ri. Ajo dëshmon gjithashtu për fuqinë e origjinës, se kultura dhe vendndodhja nga e cila vjen njeriu janë pjesë përbërëse e formimit të një ndjenje konkrete të identitetit, që shfaqet si një zë, dhe kjo tek „Ishte një zë“. Dallimet në praktikë të zërave ekzistojnë përtej trajtimit të thjeshtë kulturor të një mesazhi, por ky shembull është përfaqësues i kontrasteve në përgjithësi dhe në të njëjtën kohë forcon krenarinë dhe tjetërsimin e saj kombëtar, me një ndjenjë në rritje të zërit, dikush dëshiron për një mundësi gjithëpërfshirëse, por që vjen nga zëri „Dëgjova një zë./Thërriste emrin tim./Një zë që bëri të më çelte buzëqeshja,/një zë që me veten më bëri/të qeshja./Ishte një zë...(ibid). Ky zë përforcohet më shumë kur në thelb është një diskurs më vete i zërit të emigrantit, që kërkon status të ri në vetvete. Rosemary Margangoly George përshkruan këtë proces kur shkruan si „Statusi lëndor i emigrantit, detyron një rishkrim tjetër letrar të vetvetes dhe shtëpisë... subjekt që dëshiron të asimilohet në një kulturë kombëtare“ (Rosemary, 1996: 56). Ky status i ri edhe pse jo dierekt në kuptimin e parë, në thelb ka një metaforë të fuqishme, që ndjehet dhe nënkuptohet nga vetë bota e atij zëri „Më futi në botën e tij/dhe njëkohësisht/la diçka tek unë,/përgjithmonë.../Kjo është ajo që padashje/njerëzit bëjnë.../Prekin njëri- tjetrin,/ndryshojnë jetën.“ (po aty). Dhe vetë njeriu është pjesë e këtij zëri pastaj, sikurse ndodh në jetë, sikurse ndodh në ecje e në lëvizje, në ndryshesën gjeografike, sociale, kulturore dhe integruese ku „Çdo gjë e rëndësishme,/sado e vogël,/mund të ndryshojë/trajektoren e jetës.../thjesht një fjalë/një zë“. (ibid). E brenda këtij zëri natyrshëm është vetë dashuria.

Kjo dashuri për atë që njihet (ose perceptohet si e njohur) e bën çdo devijim prej saj më dramatik, duke zgjeruar hendekun midis atje dhe këtu dhe duke e bërë më të vështirë për një emigrant asimilimin në një kulturë tjetër. Tjetërrimi funksionon për të intensifikuar një krenari të fortë për Zison, siç tregohet tek poezia „Nga Dashuria“: „Nga dashuria,/ndjenja hyjnore,/linda unë./Frut i saj/rritem çdo ditë./Por ajo dashuri,/nuk u rrit.../...u zhduk papritur.../Por unë jam këtu./S' mund të fshihem./S' mund të harrohem./Jetoj çdo ditë/Pse duhet të jetoj unë?“

Në vend të nostalgjisë dhe dhimbjes së humbjes së asaj dashurie që ka ikur, është larguar, që shihet në poezitë e mbushura me imazhe të diskutuara më parë, qëllimi i këtij nderimi të mrekullueshëm për dashurinë e lënë zë në atdheun e saj këmbëngul në një krenari të ndjerë thellë, ndoshta për një ndërtim ideologjik të shtëpisë, në vend të vendit fizik apo përvojës personale. Siç sugjeron Carol Boyce Davies se „Identitetet janë produkte të shumë proceseve të migrimit…, nuk është aq shumë një vendndodhje gjeografike, por një ndërtim kulturor i bazuar në një sërë përzierjesh, gjuhësh dhe komunitetesh njerëzish. (Davies; 1994: 59).

Ky 'ndërtim kulturor' për poeten Anxhela Ziso përshkon perceptimet e saj për atdheun e saj dhe problematizon implikimet e riinterpretimit të shtëpisë, duke pranuar të mos jetojë për gabimet e dikujt „Ç'faj kam unë,/të jetoj gabimin e dikujt?/Nuk e kam me ju./E kam me ata/që më gjykonin mua,/frutin e dashurisë...“ (po aty). Ajo lidh gjuhësisht vijën themeltare të jetës me përbërjen dhe transformimin e asaj që ajo është, në thelbin diskursiv të vetë dashurisë. Poezia e Zisos sugjeron se ajo dashuri që mbart atë fjalë për fjalë brenda saj, në të njëjtën mënyrë që të mos paragjykohet më sepse ajo „Farë e cila u mboll/nga dy “mëkatarë” të pasionit/të asaj dashurise hyjnore/që mos të harrohej kurë/dhe njerëzimi kurr mos të heshti/së foluri për të“, të mbetet jo thjesht një homazh për atë që e breng dhe tret bashkë me atdheun që ka ndryshuar drejtimet përtej ecjes, por dhe një mesazh si për atje dhe këtu, si për një shtëpi. Kjo shtëpi përbën identitetin e saj, të paktën poetikisht. Në këto rreshta metaforike, dashuria e tillë simbolike kalon në mënyrë figurative nëpër damarët e saj.

Edhe në mjaft poezi të tjera të këtij vëllimi poetik, ashtu si në shembujt e analizuar më lart, diskursi i një ndjesie të tillë mund të shihet përmes anaforës, si dhe vëzhgimit nga afër dhe festimit të njerëzve, një filantropi për të cilën poezia e saj merr frymë ndryshe. Edhe pse ka një ndjenjë strukjeje të dhimbjes në këto poezi, emocioni është i nuancuar në mënyrën që Ziso adopton në shumë prej poezive të saj, pasi përdor dashurinë demokratike për njerëzit. Gatishmëria e saj që përpiqet të kthejë vlerën e harruar është një gjest i duhur dhe me të vërtetë integral i përvojës së jetesës së emigrantit, por i gruas që përfaqëson popujt e ndrydhur jashtë rrjedhës kryesore, pasi ajo përshtatet me realitetin dhe praktikat e jetës, është një nocion i vogël i mirësisë njerëzore, një gjest që lejon folësin për një moment të ndjejë një ndjenjë lidhjeje dhe ndoshta përfshirje me njerëzit përreth saj dhe kulturën suedeze. Ky pranim kulturor ndodh vetëm pas njëfarë kohe përmes përshtatjeve të Zisos në mjedisin e ri, qoftë edhe ngadalë.