Errnest Heminguey , shkrimtar amerikan , jetoi nga viti 1899 deri ne 1961 . Nderroi shume venbanime , ne Europe , Cube dheAfrike . Ne Europe jetoi shume kohe , ne France , Zvicer dhe Spanje . Punoi si gazetar , brenda dhe jasht Amerikes . Shkroi tema konkrete , nga fronti dhe jeta reale .
Ne te gjitha shkrimet , merr pjese drejt perdrejt si personazh , qe e shef jeten drejt ne sy . Kritikon pa dorashka , prapesite e jetes , qe u imponohen popujve . Midis shkrimtarit dhe gazetarit , ka zgjedhur profesionin e ndermjetshem dhe plaget e popullit i provon ne trupin e tij . Ai nuk i pyet viktimat , si ndihen , por plagoset vete. Nuk pyet te uriturit dhe shtegetaret , por shtegeton , si askush tjeter . Shkruan tregime , novela dhe romane , duke qene personazhi kryesor I ngjarjeve .
Edhe kryevepra e tij “ Plaku dhe Deti “ , kritiket kane thene se eshte metaforike . Brenda atij romani te famshem , rreh zemra e autorit, ketij shkrimtari , qe eshte ne te njejten kohe , peshkatar dhe gjahtar i afirmuar. Fakti , qe kete veper e ka shqiperuar Ismail Kadare , merr nje kuptim te vecante , ne sferen e maturimit profesional te shkrimtarve shqipetare. Gazetaria dhe letersia , lipset te zene vendin , qe meritojne ne edukimin e popullit , si nje autoritet pushteti , qe e meritojne masat e gjera .
Shumica e deduksioneve te tij , per jeten , jane bere popullore dhe perdoren ne vend te proverbave dhe fjaleve te urta . Ne vitin 1954 meritoi cmimin “Nobel , per paqen “ .
Nje studim mbi prodhimtarine letrare te Hemingueit ne shqip , na I ka sjelle Pirrro Misha , nen titullin “Deborat e Kilimanxharos “ , botimi shtepise “N. Fraheri “ , ne vitin 1990 , botuar ne 55 mije kopje . Ne kete botim , Autori , Misha , ka permbledhur disa tregime te shqiperuara dhe ne fund te librit , na jep mendime dhe shprehje te Hemingueit , per letersine , qe kane marre formen e provebarve . Libri i z. Misha ka 560 faqe , duke qene nje kontribut me vlere , per ta njohur shqiptaret , kete nobelist , krejt te vecante , ne kritikimin dhe domosdoshmerine e nryshimeve te realitetit , ne popuj dhe vende te ndryshem .
Heminguey nuk u drejtohet arshivave , as statistikave , megjthse nuk i injoron , por ai rebelohet , per c’do padrejtesi shoqerore , qe e provon mbi kurrizin e vet . Eshte shkrimtar refraktar.
Prejardhja e tij familare , nuk I perkiste shtresave te varfera . Babai ishte mjek province . Mema ishte intelektuale, me edukate spartane , kembengulte , qe Errnesto te behej muzikant . Vete , Enerrsto nuk mund ta parafyryronte veten te mberthyer ne pentagramin e trompetes , sepse ai ishte vete trompeta . Sapo mbaroi shkollen e mesme , ju perkushtua kronikantit te luftes . Kete profesion e kreu ne vendin e tij , po me shume ne frontet e ndezura , ne Europe , Azi , Cube . Qysh ne vitet e para te kronikantit , veshi uniformen e ushtarit dhe sherbeu ne itali , ku dhe u plagos ne krah .
Ne ndertimin e vepres letrare dhe nga prejardhia shoqerore , eshte nje tjeter Bajron i shekullit te 20 . Te dy rebelohen nga shtresa shoqerore , per te zbritur ne vuajtjet konkrete , ku i dhemb me shume shoqerise, duke kerkuar zgjidhje .
Populli yne ka nje proverb , per keto rraste : Pyet te vuajturin , thote populli , me shume se te mesuarin . Heminguej zbret vete te vuajtejet dhe flet ne emer te te vuajturve . .
E vrullsme ishte dhe jeta personale . Pas nje dashurie te zjarrte dhe te deshtuar , me nje vajze angleze , erdhen 4 martesat radhazi , qe perfunduan me divorce , por gjithsesi plotesuan pjesen emocionale te furtunes jetesore , te nje njeriu , qe jeten e ve ne sherbim te komuniteteve . Ai gjendet brenda c’do konflikti , qe ka per objekt lirine e komuniteteve njerezore , kudo qofshin ato .
Si kronikant ndodhej ne vijen e pare te gjyleve te luftes , por lufta ka dhe prapavije , ju perkushtua pasioneve te peshkatarit dhe te gjuetarit , te dy profesione te ashpra , qe lidhen me furtuant detare , me pyjet e pa fund , me egersirat e pyllit dhe me shkembijte malore , ku thyhen furtunat e ardhur nga oqeanet . Errnesto merr fryme , me mushkrite e njerzve , qe vuajne . Ai nuk eshte tip revolucionar i cartur . Ai vlereson forcen e individit , te bashkuar ne komunitet . Keto veti te Errnestos , i ka analizuar gjere e gjate , perkthysi Pirro Misha , ne hyrjen , qe ka shkruar , per “Borat e Kiilimanxharos “ .
Ai ka marre pjese direkt ne shume luftra clirimtare dhe eshte shprehur sepse “ … Lufta mbete rrasti me i mire , per te vene veten ne prove “ ( F 9 )
Koncepti shkrimtarit , per luften eshte human . I sherben clirimit te njerzve , per te perdorur paqesisht energjite e pa shtereshme , ne sherbim te mireqenies . Njerez humane me fizionomi te gjere mendimi , e kane konsideruar luften “rrast te mire “ . Heminguey nuk eshte i vetem , qe mendon dhe vepron kesisoj . Wiston çèrçill u perfshi ne luften Boere , per t’u cliruar nga kolonializmi . Ne kete rresht permendim dhe Petro Markon tone . Opsioni , per luften , mund te zgjerohet dhe ne kohen e sotme . Lufta kunder terrorizmit , talibaneve , konsiderohet si nje lufte , pa kufij , nga me te domosdoshmet , per te eliminuar nje rrezik te qyteterimit .
Nje nder konceptet e shkrimtarit , per te cliruar energjite e fshehura te komuniteteve , qe vuajne , eshte gazetaria . Heminguej , u perkund ne shtratin e gazetarise , ku u rrit si shkrimtar . Gazetaria , per shkrimtarin , per nga vlera eshte nje lufte e heshtur, pa arme te nxehta , per te fituar te drejtat e mohuara te njerzve . Pervec kaq , gazetaria te pergatit per shkrimtar .
Lidhur me kete problem shkrimtari shkruan : “ Puna ne gazete eshte e dobishme , per nje shkrimtar , por me kusht , qe te mos rrishe aty gjate “ ( F 6 )
E pershkallezon punen ne gazete . Gazeta mbetet profesion , por mision eshte veprimtaria e shkrimtarit. Keto nuk jane porosi , qe na i jep shkrimtari nga politroni . Gjithcka e ka aplikuar vete , cilendo situate , qe e keshillon , per t’u zbatuar nga te tjeret . keshillat e Hemingueit , jane te testuar mbi trupin e tij . Kjo eshte nje nder arsyet , qe ky shkrimtar eshte i dashur , per te gjitha shtresat e popullit .
Nje nder veprat e tij , me te rendesishme , mbetet “ Lamtumire arme “ . Behet fjale , per nje histori dashurie perkundrejt sfondit te pergjakshem te luftes . Pati sukses , kur u botua , ne vitin 1929 . E kemi te botuar dhe ne shqip . E ngjashme , per nga subjekti eshte dhe “Per ke po bien keto kembana “ . Eshte titull sinjifikativ . Simbas llogjikes se hekurt te shkrimtarit te madh , mos pyet , per ke bie kambana sot , se per nje te arthme te afert , kambana do te bjeri dhe per ty , qe pyet .
Nje ngjarje e rendesishme e vetdijes se tij humane , eshte fakti i madh , qe me 6 Qershor 1944 , zbarkoi me trupat aleate ne Normandi . Ishte ne moshe te pjkurise biollogjike dhe artistike . E tregoi veten se ishte dhe mbeti luftetar i vijes se pare , per lirine e popujve Eshte pranuar edhe nga kritika , se shkrimtare si Heminguei , jane te rralle . Ai nuk eshte rebel , ne kuptimin revolucionar te fjales . Nuk le penen , per te rrembyer pushken , por i perdor te dyja , kur e lyp nevoja , per harmonizimin e interesave te pergjitheshme . Ai rebelohet kunder padrejtesive shoqerore dhe shteterore , per te ndertuar me te miren e mundeshme . Ne kete kuptim ai eshte misioner i zhvillimit dhe i perparimit te pa ndalshem shoqeror . Si frymezus I rrymes te realizmit kritik , jeten nuk e quan dhurate , por aset , qe fitohet me mund dhe djerse dhe jo rrallehere dhe me gjak .
Ne te njejten kohe , eshte i zoti I penes , si rrallekush i seres se tij , por nuk kursen veten ne pjesmarrije te aksioneve luftarake , ku ka marre disa here plage te renda trupore . Shumica dermuse e veprave te tij , jane autobiografike , c’ka na krijon bindjen e te qenit misioner , ne frontet me te veshtira te zhvillimit te domosdoshem shoqeror , per kete motiv , shkrimtari nuk e kurseu veten edhe kur behet fjale , per luften me arme . Ne vitin 1954 u vleresua me cmimin “Nobel “.
Nuk eshte rastesi , qe jo pak shkrime te Hemingueit , jane direkt , per toradoret , ose kane lidhje me ta . Loja e toradoreve , eshte e pa barabarte nga energjite , qe ballafaqohen ne arene . Shumicen e hereve fiton njeriu , me zgjuaresine e tij , me kalin e tij , qe eshte me fisnik se demi muskuloz dhe me fuqi shtazarake .Fiton inteligjenca njerezore , fiton brishtesia fisnike . Fitoria nuk perfaqesohet vetem nga forca muskulare .
Proza e Hemingueit , eshte e vecante sa dhe motivet , lidhur me kete fenomen , Gazetari i famshem , M. Markez shkruan : “ ..e vlereson Heminguien jo vetem , per librat , qe shkroi , por , per ate njohje te jashtzakonshme , qe kishte , per aspektin artizanal te shkences se te shkruarit “ . Ai peshkon ne uje te kthjellte , jo ne baltovina .
Markezi e quan shkence menyren e te shkruarit. Pergjithesimi i menyrave te te shkruarit , quhet e dhe shkence , por ne sejcilin shkrimtar , lexusi dallon individualitetin e tjetrit , qe mund te emertohet talent , po qe se nuk dallohet ky talent , qe eshte shume individual , thuhet se kemi te bejme me mungese talenti . ose mediokritet . Shkrimet e Hemingueit shquhen , per individualitet te pa krahasushem , me shumicen e kolegeve shkrimtare , vec te kthehesh te gjesh pika referimi te Dostojevski.
Veprimtarite dhe prodhimtaria letrare e ketij shkrimtari militant, pas luftes se dyte borterore erdhi duke rene. Me teper se i lodhur , u cfaq i rene moralisht , duke qene njeri i vetmuar . U vetvra , ne vitin 1961 , duke lene pas , nje trashegimi letrare te shume vleresuar dhe frymezuse . Kater vepra ju botuan pas vdekjes, ndersa shume doreshkrime kane humbur . Ne nje rrast eshte vertetuar se i humbi valixhia ne tren , ku kishte shume doreshkrime te shkruara pas luftes se dyte boterore .
Te gjithe kritiket , jane te nje mendimi se Heminguey eshte shkrimtar , qe pershkruan realitetin , ne menyre shume specifike . Ne veprat e tij gjithnje ka nje pershkrim , per motin dhe kohen kur ndodh ngjaria . Ne kete veshtrim , mbetet realist i pa korigjushem . Do te komentoj vetem nje rrefenje te Heminguueit, “Tek ne ne Michigan “.
Fillimisht pershkruan nje skene gjahu , ku u vrane tre drere . Eshte nje skene shume realiste dhe kushdo do te deshironte te behej pjese e ketij gezimi , qe te sjell gjahu I sukseshem . Lidhur me kete skene , pershkruan dashurine e zjarrte te nje vajze , me nje farketar . Dashuria vertete eshte e zjarte , por pa asnje superlative dhe figura te ndriteshme , qe u buronte hireve dhe bukurise qiellore . Ja si pershkruhet dashuria , ne tregimin heminguejan : “ Xhimi i erdhi nga pas kariges . Ajo ja ndjeu frymen . Ai i hodhi krahet rreth qafes . Liza ndjeu nje frike te madhe .Askush s’e kishte prekur ndonjehere , por ajo tha me vete : “erdhi me ne fund . Erdhi vertet tek une “ .
Kaq eshte skena e dashurise , Dy njerez bashkohen , per te plotesuar njeri tjetrin. Kjo ndodh jo vetem me dashurine , por me te gjitha shtigjet , qe njerzit hyjne ne jeten e zhurmeshme dhe , ne shumicen e rrasteve te pa drejte . Jemi mesuar te lexojme shkrime , qe e hymnyzojne dashurine . E zbresin nga qielli pa permendur zjarrin , zemren , shkelqimin . Pa lere virgjerine , do te shkruhej nje tregim me vete , ku nuk do te mungonin dhe skenat gjenollogjike – mjekesore .
Faktikisht dashuria eshte e thjeshte si e verteta . Nuk ka pse te ngarkohet me xhingela- mingala , si gomari i arixhiut .
Lidhur me kete problem , studjusi gjuhesor Pirrro Misha shprehet : “ Eshte shume e rendesishme , per Heminguein , qe diallogu te jete sa me spontan , sa me I natyrshem , pa asnje letrarizim sperdredhes , pikerisht , sic eshte jeta “ ( Faqe 16 )
Ne liber jane shenuar dhe mendimet e Hemingueit , qe kane marre trajten e fjaleve te urta . Nje prej te shumtave , eshte edhe kjo , qe e ka perfshire Z. Misha , ne librin e tij :
“ S’ka ndonje rregull se si duhet te shkruash . Nga nje here te vjen lehtesisht dhe sa me miri . Here te tjera eshte si te shposh nje shkemb , t’i veshe dinamitin dhe ta hedhesh ne ere” ( F . 521 )
Kjo eshte nje porosi , per krijusit , qe te shkruajne vetem brenda nje frymezimi , jo kot me kot.
Libri qe ka pergatitur Pirro Misha , per Heminguein eshte nje ndihme , per nxenesit e te tera niveleve dhe per shkrimtaret e rinj shqipetare , per te qene ne krye te perpjekjeve paqesore , drejt zhvillimit dhe perparimit te kultures dhe te tere begraundit njerezor te vendit . Kete zhvillim , mund ta ndihmoi nje letersi e niveli te larte artistik , nje nga shembujt e frymezimit , mbetet nobelisti Heminguey.
Illo Foto, NY- Prill 2021
