Fatmir Terziu: STERJO SPASSE DHE KONFIGURIMI...

STERJO SPASSE DHE KONFIGURIMI I REALIZMIT KRITIK NË LETËRSINË SHQIPE

Letërsia shqiptare e gjysmës së parë të shekullit XX përjetoi një transformim të thellë estetik dhe konceptual. Në sfond të këtij zhvillimi, Sterjo Spasse zë një vend themelor për shkak të përpjekjes së tij për të ngritur prozën shqiptare mbi parime moderne, mbi një vështrim analitik ndaj shoqërisë dhe mbi një gjuhë të thjeshtë, por të ngarkuar me intensitet etik. Ai shfaqet si një intelektual i formuar në rrethana komplekse historike — i rritur në një Shqipëri të varfër dhe të fragmentuar, i arsimuar pjesërisht në qendra kulturore jashtë vendit, i ekspozuar ndaj ideve të reja evropiane — dhe pikërisht kjo përzierje e bën krijimtarinë e tij të veçantë në peizazhin letrar shqiptar.

1. Spasse dhe tranzicioni i modernitetit shqiptar

Shqipëria e viteve ’20 dhe ’30 ishte një realitet i tensionuar nga reformimet politike e ekonomike, nga depërtimi i ideve modernizuese dhe nga një strukturë sociale ende e ngurtë. Letërsia e këtij brezi, e cila përfshinte autorë si Migjeni, Noli, Kuteli dhe më vonë Koliqi, përpiqej të thyente modelet romantike dhe orientaliste të së kaluarës. Sterjo Spasse, i vendosur në këtë kontekst, solli një perspektivë që, ndonëse më pak e dhunshme se ajo e Migjenit, ishte po aq kritike dhe e ngarkuar me mision shoqëror.

Për Spassen, letërsia nuk ishte thjesht art; ajo ishte mjet për të reflektuar realitetin dhe për të çarë përmes tij. Ai i qaset shoqërisë shqiptare me një sy që kombinon empirinë e pedagogut me vështrimin analitik të intelektualit, duke krijuar një metodë rrëfimi që ndërton një urë midis përvojës individuale dhe strukturave shoqërore të kohës.

2. “Pse?” – themelimi i një etike letrare

Romani “Pse?” (1935), shpesh i përmendur si një ndër veprat e para të realizmit kritik shqiptar, përqendrohet te drama e individit të zhytur në varfëri, padrejtësi dhe mjedis të ndrydhur shoqëror. Pyetja e thjeshtë — pse? — bëhet një kategori filozofike dhe shoqërore që përfaqëson revoltën e brendshme të individit, por edhe kufijtë e kësaj revolte.

Në këtë roman, Spasse vendos theksin tek: këputja midis dëshirës dhe mundësisë, raporti midis njeriut dhe fatit, determinizmi i kushteve socio-ekonomike, mungesa e perspektivës si shkak i degradimit moral.

Me këtë vepër, Spasse i largohet narrativës idealizuese dhe i afrohet një forme etike të tregimit, ku personazhi nuk është thjesht heroi i një ngjarjeje, por subjekti i një strukture që ligjëron sjelljen e tij. Kjo qasje e sjell autorin pranë metodologjive të realizmit kritik evropian.

3. Fshati si hapësirë antropologjike: “Afërdita” dhe “Afërdita përsëri në fshat”

Në ciklin e romaneve të Afërditës, Spasse shfaq aftësinë e tij për të ndërtuar një antropologji narrative të fshatit shqiptar. Fshati, në veprat e tij, nuk është një hapësirë e idilizuar, por një mikrokozmos kompleks ku bashkëjetojnë vuajtja, solidariteti, zakoni, ngurtësia e normave dhe vështirësia e ndryshimit. Në këto romane, Spasse eksploron: dinamikën e hierarkive të fshatit, rolet gjinore dhe kontrollin social, ndikimin e varfërisë në marrëdhëniet njerëzore, përplasjen midis brezave, çështjen e emancipimit individual.

Personazhi i Afërditës qëndron në kufirin midis botës së re dhe asaj të vjetër, duke u bërë simbol i një shoqërie në tranzicion. Shkrimtari arrin të përshkruajë vështirësinë e këtij tranzicioni jo me patetizëm, por me një realizëm të qetë, që e bën veprën e tij të besueshme dhe emocionale.

4. “Ata nuk ishin vetëm”: ndërtimi i një kujtese kolektive

Romani “Ata nuk ishin vetëm” (1952) përfaqëson një kulm të qasjes së Spasses ndaj shoqërisë dhe historisë. Fshati i Drithasit, personazhet e tij dhe narrativat e ndryshme që ndërthuren në roman krijojnë një tablo të gjerë shoqërore ku konflikti nuk është vetëm ekonomik apo moral, por edhe historik. Ky roman sjell në qendër: dëbimin e Ndreko Shpatit, dhunën e Rako Ferrës, kujtimet e xha Koroveshit, rrëfimet historike për Çerçiz Topullin dhe Mihal Gramenon.

Në këtë mënyrë, romani ndërton një memorie kolektive, ku historia e rezistencës kombëtare nuk qëndron e ndarë nga përditshmëria e fshatit. Spasse arrin të tregojë se identiteti i një komuniteti ndërtohet nga rrëfimet e tij, nga kujtesa dhe nga përvojat e përditshme të njerëzve të thjeshtë.

5. Gjuha dhe estetika: thjeshtësi si strategji narrative

Një nga elementet më karakteristike të prozës së Spasses është thjeshtësia e gjuhës. Kjo thjeshtësi nuk është shenjë e një stili të varfër; përkundrazi, ajo është një strategji estetike që synon të afrojë lexuesin me realitetin e rrëfyer. Spasse shmang patetikën, shmang metaforat e ngarkuara dhe retorikën bombastike. Ai ndërton një stil të qartë, të pastër dhe të rrjedhshëm, i cili lejon që intensiteti emocional dhe shoqëror të dalë natyrshëm.

Kjo thjeshtësi i jep fuqinë e komunikueshmërisë universale: veprat e tij mund të lexohen po aq lehtë nga studiuesit e letërsisë sa edhe nga lexuesit e zakonshëm.

6. Humanizmi kritik i Spasses

Në thelb të prozës së tij qëndron një humanizëm kritik: një besim në dinjitetin e njeriut, të shoqëruar me një analizë të rreptë të kushteve që ia pengojnë realizimin e këtij dinjiteti. Spasse beson se njeriu është produkt, por jo viktimë e plotë e rrethanave të tij. Edhe në situata të vështira, personazhet e tij ruajnë një lloj rezistence morale, një dëshirë për të gjetur kuptimin dhe drejtësinë.

Ky humanizëm vjen në kontrast me pesimizmin absolut të disa bashkëkohësve, duke e vendosur Spassen në një pozitë të veçantë brenda letërsisë së periudhës.

7. Përfundim: Sterjo Spasse si themelues i prozës moderne shqiptare

Kontributi i Sterjo Spasses në letërsinë shqipe shtrihet në disa nivele: në nivel estetik, ai ndihmoi në konsolidimin e realizmit kritik; në nivel tematik, ai trajtoi varfërinë, padrejtësinë, kolonialitetin e mendimit tradicional dhe konfliktet e brendshme të individit; në nivel metodologjik, ai e pozicionoi letërsinë si instrument reflektimi shoqëror; në nivel historik, ai ndërtoi ura midis së shkuarës kombëtare dhe realitetit të përditshëm.

Këto elemente e bëjnë Sterjo Spassen një nga figurat më të rëndësishme të prozës moderne shqiptare. Vepra e tij mbetet një pikë referimi për studiuesit, një material i vyer pedagogjik dhe një pasuri artistike që ruan aktualitetin e saj edhe në sfidat e shekullit XXI.