Astrit Lulushi
Flitet sot rreth të kaluarës, por në të shkuarën e shkuarës jo të gjithë mendojnë. Me imagjinatë ajo mund të vizitohet, dhe në një farë mënyre njeriu kupton se e kaluara tepër e largët jo vetëm që nuk është shuar, por në fakt është baza të asaj që sot quhet histori e dokumentuar.
Edhe pse të shkruarit në përgjithësi nuk ekzistonte, kujtesa e asaj që kishte ndodhur, u shpërnda brez pas brezi me përralla e këngë rapsodësh endacakë që përzienin çudira e trillime me faktet e kohës së tyre.
Pastaj, kur koha mori formë, e kaluara e afërt dhe e largët u përballën të hutuara; këngët u mbushën me gjigantë përrallorë e heronj legjendarë dhe u përfshinë në përpjekjet e të gjithë kombeve për të bërë historitë e veta. Nga ky akumulim i ngadaltë i loreve tradicionale dolën legjenda aq interesante sa që u përfshinë në trashëgimitë më të çmuara të popujve, pavarësisht sa të vërteta të ishin. Shumë nga këto histori ishin tepër të lashta edhe për vetë Homerin dhe Hesiodin, të cilët u dhanë atyre një formë gjithëpërfshirëse. Këta autorë u kthyen thellë në kohën primitive të folklorit dhe në vendet e largëta - Egjipt, Babiloni, Kretë, Palestinë dhe gjetkë - duke i sjellë legjendat në kohën e tyre të ngarkuara me përvojë së distiluar.
Bota klasike u edukua me Homerin, bashkëkohësit e Aristotelit kaluan Hellespontin - tani Dardenelet - gjatë rrugës për të luftuar persianët. Aleksandri e pa fushën e Luftës së Trojës si tokë të shenjtë, dhe hodhi valle lakuriq rreth varrit të Akilit - siç bëri romaku Karakalla, i cili e përsëriti këtë shfaqje dhe e imagjinoi veten se ishte Akili. Edhe Jul Cezari, kur kaloi nëpër fushat e Trojës antike, bëri homazhe para rrënojave të saj dhe iu fal perëndive. Shekuj më vonë, Kostandini mendoi të ndërtonte kryeqytetin e ri të Perandorisë lindore Romake në vendin ku dikur shtrihej Troja, por pastaj vendosi të zgjedhë qytetin e fortifikuar të Bizantit si kryeqytet dhe i vuri emrin e tij.
Qysh në kohërat e lashta romake, trojanët e mundur të epikës së Homerit u rimodeluan në heronj të virtytshëm, lavdia e të cilëve mbijetoi nga rënia e kështjellës së tyre. Vetë Homeri thotë se fuqia e Eneas, anëtar i familjes mbretërore trojane, "do të mbretërojë mes trojanëve, dhe fëmijëve të fëmijëve të tij". Virgjili e bëri Enean heroin e epikës së tij, Eneida, shkruar për të festuar lavdinë e Romës perandorake, duke rrëfyer sesi Enea kishte shpëtuar nga katastrofa që ndodhi në Trojë dhe lundroi në Itali, për t'u bërë themeluesi i popullit romak. Pesë shekuj pas Eneidës së Virgjilit, kur madhështia romake po venitej, shtetasi romak Cassiodorus përgatiti një pemë gjeneologjike të familjes trojane për klientin e tij të ri, Theodorikun e madh, mbreti i Ostrogotëve. Në vitet që pasuan, mbretërit norman të Anglisë gjurmuan prejardhjen e tyre trojane dhe e lidhën atë me mbretin Arthur dhe britanikët.
Nga koha e Homerit, epikat e tij janë treguar dhe rrëfyer në variante të shumta, duke u dhënë theks të freskët dhe kuptime të reja. Për një kohë, gjatë ditëve të errëta që pasuan rënien e botës klasike, ata u lanë pas dore, por kurrë nuk u harruan plotësisht. Tregimtarët dhe artistët e Mesjetës së mëvonshme dhe Rilindjes, i ringjallën ato dhe i kaluan, duke i ri-forcuar, në botën moderne.
Troja mbeti një qytet i gjallë, por jo më pak i vërtetë sepse duhej të imagjinohej.
