Tema: Njohja e njeriut postmodern, si  procesion letrar të Alisa Velaj-t
Â
Nga Emi Krosi
Veprat konkrete tĂ« artit tĂ« fjalĂ«s, duhet tâi nĂ«nshtrohen detyrimisht âoperacionitâ tĂ« kritikĂ«s letrare, jo vetĂ«m mbi bazĂ«n e studimit tĂ« veprave konkrete, sepse nuk pĂ«rcaktohen kategori in vacua, tĂ« receptimit, me pika referimi, qĂ« kur lexojmĂ«: tĂ« lexojmĂ«Â duke u udhĂ«hequr nga parime tĂ« pĂ«rpunuara estetikisht, duke i ndryshur (mododifikuar), me njohjen e mĂ«tejshme tĂ« veprĂ«s dhe autorit, por edhe si depertim i ndĂ«rsjelltĂ« i teorisĂ« dhe praktikĂ«s, (pra njohjes nga leximi), sipas (Cleanthi Brooks-it), kemi âlloje tĂ« ndryshme konceptesh kritike dhe konvencionesh â. Ky motiv mĂ« nxiti tĂ« risjell njĂ« qasje krejt ndryshe rreth kĂ«saj poeteje,  jo si âidealizĂ«mâ tĂ« poezisĂ« femĂ«rore, por si njĂ«si tĂ«rĂ«sore kuptimore, drejt lexuesit bashkĂ«kohor, qĂ« metoda dhe modeli i interpretimit , tĂ« jetĂ« argument bindĂ«s mĂ«pĂ«rtej kohĂ«s sĂ« tashme.
Â
Â
Erë zjarriErë zjarriErë zjarriGishtave të puhisëMbi dy tela kitare.
Orkestra nis e nxehetPa kurrfarĂ« shkakuâŠ
Unë nuk e hedh atë valle, Homunkulus*Kam moshën e gjetheve, prej një jeteDhe çdo përpjekje për të kapur ajrinMë shpërblehet me fantazma fluturimesh.
Erë zjarriErë zjarriErë zjarriGishtave të puhisëMbi katër tela kitare.
As ti nuk duhet ta hedhësh atë valle, Homunkulus,Je qenie e shpikur dhe aspak e lindurDuhet të dashurosh së tepërmi për të mos humbur krejt.
Valltarët si ti, i këputi një korrent ereTek prisnin në ekstazë kërcej zymbylash.Je i fundit i asaj dinastie, Homunkulus!
Erë tymiErë tymiErë tymiKitara u zhduk si të mos ish asgjë.
Ah, si nuk mĂ« dĂ«gjove njĂ« herĂ«, birKy ishte i mbrami rol yti drejt pĂ«rsosurisĂ«Ky ishte i vetmi rolâŠ
Sâdo tĂ« kesh mĂ«shirĂ« tĂ« robĂ«rosh, as muretAs veten sâdo tĂ« kesh mĂ« frikĂ« ta robĂ«rosh taniZgalemi ynĂ«, ngjizur nĂ« njĂ« mirazh kafazi!
                                           (âIshte roli yt i fundit, Homunkulusâ)
                                                    Â
Poezia nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m arti i tĂ« kuptuarit, por edhe njĂ« etyd shpirtĂ«ror, sa mohues aq edhe pohues, pĂ«r tĂ« pĂ«rmbushur pĂ«rplotmĂ«rinĂ« e saj se modelet poetike sipas mĂ«nyrĂ«s sĂ« konceptimit tĂ« realitetit brenda poetikĂ«s sĂ« receptimit , anojnĂ«Â jo vetĂ«m drejt njĂ« poezie tĂ« pĂ«rjetimit, me format e shprehjes sĂ«Â modernes, duke çmontuar lirizmin spontan tĂ« vetĂ«dijes dhe pavedijes, jo vetĂ«m si procedim tĂ« lĂ«ndĂ«s artistike, por duke na sjellĂ« njĂ« âdikotomi mes gjuhĂ«s e realitetit, mes dĂ«shirĂ«s dhe mundĂ«sisĂ«â, sipas (Hugo Friedrih), duke u larguar nga trashedenca e krijimit nga Zotit tĂ« Njeriut, âpĂ«rtejbotaâ, âpĂ«rtejjetaâ kanĂ« dallim mes qenies sĂ« fajshme njerzore dhe Hyjit tĂ« Krijimit, nuk Ă«shtĂ« âpenguâ, as tharmi i mbartshĂ«m poetik, âpa cakâ, deri nĂ« zgrip tĂ« botĂ«s, ku homunklus-i ështĂ« jo vetĂ«m dimensioni i tĂ« panjohurĂ«s sĂ« shkencĂ«s por edhe  motivi par exelence, i AlisĂ«s, âpĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« njĂ« burrĂ« pa lidhjeâ sipas njĂ«Â grupi shkenctarĂ«sh mjekĂ«sh japonezĂ«, (Kadomatsu,Nkamura, Ishizuka), mĂ«nyra e sjelljes sĂ« poezisĂ« moderne, qĂ« hapet me flakĂ«rimin: erĂ« zjarri/ErĂ« zjarri/ErĂ« zjarri, qĂ« pĂ«rsĂ«ritet pas vargjeve dymbĂ«dhjetĂ«, pĂ«rsĂ«ri nĂ« formĂ« trevargore, teksa kungimi zjarrmor nĂ«Â formĂ«Â tĂ« njĂ«Â metanarrative  si teknikĂ« postmoderne âi nĂ«nshtrohet keqpĂ«rdorimitâ sipas (Thomas Walker-it), se brenda njĂ« vepre arti Ă«shtĂ« krejt normale, sidoÂmos sot, kur arti shihet mĂ« shumĂ« si kombinim sesa si krijim. Autori postmodern nuk e koncepton origjinalitetin si shpikje ex nihilo, por si mĂ«nyrĂ« specifike e trajtimit tĂ« njĂ« objekti, nĂ« postmodernizĂ«m shpjegimi  i kĂ«tij procesi kthehet nĂ« parim krijues dhe njihet me emrin âpoioumenonâ pĂ«r (Alastair Fowler-in). NjĂ« risjellje e anaforĂ«s dhe epiforĂ«s, pĂ«rsĂ«ritjes, [ErĂ« zjarri (pĂ«rsĂ«ritet 6 herĂ«)] dhe sĂ«rishmi pĂ«rsĂ«ritja e trevargorit tjetĂ«r [erĂ« tymi, (pĂ«rsĂ«ritet tre herĂ«), fjal zjarr zĂ«vendĂ«sohet me fjalĂ«n tymi ], se predikimi i zjarrit, Ă«shtĂ« âkatarsisâ nga e keqja. Zjarri pastron, ligĂ«sitĂ«, ndotjet njerĂ«zore, shthurjen e tyre dhe hiri i tij, Ă«shtĂ« bekim pĂ«r tĂ« rilindur jetĂ« tĂ« reja, qĂ« ndĂ«rfutet me ndĂ«rtekstorinĂ« elotiane, âpredikim i zjarritâ si âpastruesâ mĂ«katesh, sipas BudĂ«s, ndalon dĂ«shirat dhe epshet qĂ« i çojnĂ« njerĂ«zit nĂ« mĂ«kate. TĂ« gjitha âfuqitĂ«â njerĂ«zore pĂ«r pushtet, duhen ndaluar. NĂ« vedat induse, Zoti i Zjarrit, Ă«shtĂ« i pavdekshĂ«m, por vargjet: gishtave tĂ« puhisĂ«/Mbi dy tela kitare./Orkestra nis e nxehet/Pa kurrfarĂ« shkakuâŠprirjet avangardiste ku metaforika dhe simbolika realizohen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çrregullt. Kjo poezi nĂ« pikĂ«pamje tĂ« strukturĂ«s dhe tĂ« idesĂ« poetike duket kapriçioze, si ndaj mosrespektimit tĂ« rregullĂ«s metrike, ashtu edhe ndaj mosrespektimit tĂ« konteksteve logjike poetike, pĂ«r (Edlira Ăerkezi-n),  âĂ«shtĂ« gjuha e komponimeve metaforike dhe simbolikeâ, ky lloj tĂ«huajĂ«zimi, ka njĂ« koncept individualist, se sipas (Louis Dumont-it) âindividualizmi â Ă«shtĂ« konfiguracion ideologjik modernâ.  PĂ«r dekodimin e veprave tĂ« tilla luan rol:
a)   nënteksti, në shtresëzimet e të cilit synohet qasja drejt mesazheve të tërthorta,
b)   ndrëkallja e ekuivalencës stilistikore dhe sintaksore,
c)    kornizat narrative kompozicionale dhe poetike rikuptimësohen,
d)   shenjohen paradokset semiotike të (pa)kohësisë, duke u përdorur edhe teknika e flash-
back-ut, unĂ« nuk e hedh atĂ« valle, Homunkulus./Kam moshĂ«n e gjetheve, prej njĂ« jete/Dhe çdo pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kapur ajrin/MĂ« shpĂ«rblehet me fantazma fluturimesh, njĂ« zhbĂ«rje e njĂ«sisĂ« kohore universale, sheston tĂ« gjitha kohĂ«t letrare, duke shpalosur njĂ« gjuhĂ« tjetĂ«r, nĂ«pĂ«rmjet alkimisĂ« sĂ« fjalĂ«s, se âuniversi ligjĂ«rimor dhe ideor sintetizohet rreth njĂ« boshti poetik tĂ« fuqishĂ«m, dimensionet poetike bĂ«hen shpĂ«rthyese e konotativeâ, sipas (Yllka Filipi-t), autori postmodern nuk e koncepton origjinalitetin si shpikje ex nihilo, por si mĂ«nyrĂ« specifike e trajtimit tĂ« njĂ« objekti. PĂ«r (John Barth-in), âletĂ«rsia postmoderne Ă«shtĂ«Â letĂ«rsi e shteruarâ prandaj konceptet e metaforĂ«s e simbolikĂ«s, janĂ«  âpĂ«rbĂ«rĂ«sitâ edhe tĂ« krijimit po  ashtu edhe shkatĂ«rrimin e Homunkulus-it tĂ« Velajt,  sepse njeriu apo Supernjeriu, (si krijues mes Unit/ Vetvetes dhe Zotit nĂ« letĂ«rsi), âthyhenâ gishtat, edhe nĂ« hapirĂ«n e intekstit (mesazhet, e-mailet, chatet nĂ« internetit), gishtave tĂ« puhisĂ«/Mbi katĂ«r tela kitare./As ti nuk duhet ta hedhĂ«sh atĂ« valle, Homunkulus,/Je qenie e shpikur dhe aspak e lindur/Duhet tĂ« dashurosh sĂ« tepĂ«rmi pĂ«r tĂ« mos humbur krejt., se ajo krijesĂ« Antinjeri/Antikrisht nuk Ă«shtĂ« humane, se humanoidĂ«t nuk dashurojnĂ«. ShkatĂ«rrimi i çiftit: antinjeri/antihumanoid, kanĂ« thyer kodet dhe nĂ«nkodet e mĂ«parshme, se nga âtradita e mĂ«parshme tĂ« para viteve 90-tĂ«â pĂ«r prof. (Ymer Ăiraku-n), nuk ka mbetur mĂ« asgjĂ«, madje edhe termat e postmodernizmit janĂ« vjetĂ«rur sepse sot poetika e postÂmodernizmit, ku  interÂtekstualiteti si âinteraksion gjenerik kompleksâ pĂ«r (Linda Hutcheon-in) ka rĂ«nĂ«. Vargjet: je i fundit i asaj dinastie, Homunkulus!/âŠ/Kitara u zhduk si tĂ« mos ish asgjĂ«./Ah, si nuk mĂ« dĂ«gjove njĂ« herĂ«, bir/Ky ishte i mbrami rol yti drejt pĂ«rsosurisĂ«/Ky ishte i vetmi rolâŠ., roli i (pa)pĂ«rsormĂ«risĂ« sĂ« njeriut mbaroi. GjithĂ«rrokshmĂ«ria e Mbinjeriut niçejan, merrejep elemente tĂ« njĂ« kumti tĂ« (tej)njerĂ«zores, pĂ«r tĂ« kuptuar vendin e njeriut nĂ« kĂ«tĂ« botĂ«, ku hapsira jonĂ« po ngushtohet, nga lufta, varfĂ«ria, tsunamet, sĂ«mundjet, viruset, madje poetja AlisĂ«,  luan me kodet letrare tĂ« njeriut virtual (jo vetĂ«m nĂ« laboratorĂ«t e tĂ« ardhmes robotĂ«t etj). PĂ«r (Roaul Eshelman-in) postmodernizmi âpo vdesâ duke ia lĂ«nĂ« kohĂ«s emĂ«rtimin e epokĂ«s sĂ« re, âtash qarkullojnĂ« shumĂ« emra â performatizmi, metamodernizmi, dixhimodernizmi, post-postmodernizmi, po i pĂ«rmend vetĂ«m disa. Ndoshta duhen vite para se tĂ« arrihet njĂ« konsensus i vĂ«rtetĂ«â. Fundvargjet e ballafaqojnĂ« poeten me vetĂ«dijen eternike, qĂ« pĂ«rmbyset honeve tĂ« shpirtit, fryma njerĂ«zore, âtepronâ dhe âmungonâ, nĂ« fundpoezinĂ«: sâdo tĂ« kesh mĂ«shirĂ« tĂ« robĂ«rosh, as muret/As veten sâdo tĂ« kesh mĂ« frikĂ« ta robĂ«rosh tani/Zgalemi ynĂ«, ngjizur nĂ« njĂ« mirazh kafazi!. A mund tĂ« quhet lirika brenda pengut tĂ« pafalshĂ«m, ku Qenia dhe Antiqenia, krahĂ«rojnĂ« me Njeriun dhe Mbinjeriun, duke kĂ«rkuar gjithĂ«herĂ« nĂ«pĂ«r dimensionet e panjohura? A ndodh vallĂ«? NĂ« poezinĂ« e Alisa VelĂ«s, po!
Â
Â
BIBLIOGRAFIA:
Â
1.     Brooks, Cleanthi. (1947): âLiterary Criticismâ, English Institute Essays 1946, New York.
2.     Ăiraku, Ymer. (2011): Shqyrtime kritike nga historia e letĂ«rsisĂ« shqipe, âAlbas,â TiranĂ«.
3.     Dumont, Louis. (1997): Ese mbi individualizmin, âKorbiâ, TiranĂ«.
4.     Eshelman, Raoul. (2014): Performatism, the epoch after postmodernism. Symbol, No. 2, Tirana â Prishtina â Skopje, 2014.
5.     Filipi, Yllka. (2013): Individualizmi si dukuri atipike në letërsinë bashkëkohore shqiptare, (Kumtesë mbajtur në Simpoziumin Shkencor të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, New York), 22 Dhjetor 2013. http://illyriapress.com/individualizmi-si-dukuri-atipike-ne-letersine-bashkekohore-shqiptare/
6.     Fridrih, Hugo. (1974) : The structure of modern poetry (From the Mid-Nineteenth to the Mid-Twentieth Century), Northwestern University Press, Evanston, USA.
7.     Fowler, Alastair. (1989): The History of English Literature. Cambridge: Harvard University Press.
8.     Hutcheon, Linda.  (â913): âBeyond Postmodernity.â Symbol, No. 1, Tirana -Prishtina â Skopje.
9.     Kuno, N. Kadomatsu, & K. Nakamura, & M. Miwa-Fukuchi, & T. Hirabayashi, & T.  Ishizuka. (2004): Mature ovarian cystic teratoma with a highly differentiated homunculus: a case report, âBirth Defects Research Part Aâ: Clinical and Molecular Teratology. Â
10.   ShĂ«nim: Homunculus (MbretĂ«ria e Bashkuar: / hÉËmÊĆkj homlÉs / hom-UNK-yuul-És, SH.B.A . hoÊË- / hohm-, latinisht: [hÉËmÊĆk ;lÊs]; "person i vogĂ«l") Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rfaqĂ«sim i njĂ« qenieje tĂ« vogĂ«l njerĂ«zore. E popullarizuar nĂ« alkiminĂ« e shekullit tĂ« gjashtĂ«mbĂ«dhjetĂ« dhe trillimet e shekullit XIX, ajo historikisht i Ă«shtĂ« referuar krijimit tĂ« njĂ« njeriu miniaturĂ«, plotĂ«sisht tĂ« formuar. Homunculus sĂ« pari paraqitet me emĂ«r nĂ« shkrimet alkimike qĂ« i atribuohen Paracelsus (1493â1541). De natura rerum (1537) pĂ«rshkruan metodĂ«n e tij pĂ«r krijimin e homunculĂ«ve: qĂ« spermatozoidi i njĂ« njeriu tĂ« kalbĂ«zohet vetvetiu nĂ« njĂ« kastravec tĂ« mbyllur pĂ«r dyzet ditĂ« me shkallĂ«n mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« kalbjes nĂ« barkun e njĂ« kali, ose tĂ« paktĂ«n aq gjatĂ« sa tĂ« vijĂ« nĂ« jetĂ« dhe tĂ« lĂ«vizĂ« vetĂ«, dhe tĂ« trazohet, gjĂ« qĂ« vĂ«rehet lehtĂ«sisht. Pas kĂ«saj kohe, do tĂ« duket disi si njĂ« burrĂ«, por transparent, pa trup. NĂ«se, pas kĂ«saj, ai ushqehet me mençuri me Arkanumin e gjakut njerĂ«zor dhe ushqehet deri nĂ« dyzet javĂ« dhe mbahet nĂ« nxehtĂ«sinĂ« e barabartĂ« tĂ« barkut tĂ« kalit, prej tij rritet njĂ« fĂ«mijĂ« i gjallĂ« njerĂ«zor, me tĂ« gjithĂ« anĂ«tarĂ«t e tij si njĂ« tjetĂ«r fĂ«mijĂ«, i cili ka lindur nga njĂ« grua, por shumĂ« mĂ« i vogĂ«l.KĂ«tu, karakteri i Homunculus mishĂ«ron kĂ«rkimin e njĂ« shpirti tĂ« pastĂ«r pĂ«r tĂ« lindur nĂ« njĂ« formĂ« tĂ« vdekshme, duke kundĂ«rshtuar dĂ«shirĂ«n e Faustit pĂ«r tĂ« derdhur trupin e tij tĂ« vdekshĂ«m pĂ«r t'u bĂ«rĂ« shpirt i pastĂ«r. Ideja alkimike qĂ« shpirti nuk Ă«shtĂ« i burgosur nĂ« trup, por pĂ«rkundrazi mund tĂ« gjejĂ« gjendjen e tij mĂ« tĂ« ndritshme ndĂ«rsa kalon pĂ«rmes rrafshit material Ă«shtĂ« thelbĂ«sore pĂ«r karakterin.Krahasimet janĂ« bĂ«rĂ« me disa koncepte tĂ« ngjashme nĂ« shkrimet e alkimistĂ«ve tĂ« mĂ«parshĂ«m. MegjithĂ«se fjala aktuale "homunculus" nuk u pĂ«rdor kurrĂ«, Carl Jung besoi se koncepti u shfaq pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« Vizionet e Zosimos, shkruar nĂ« shekullin e tretĂ« pas Krishtit. NĂ« vizione, Zosimos ndeshet me njĂ« prift i cili shndĂ«rrohet nĂ« "tĂ« kundĂ«rtĂ«n e vetvetes, nĂ« njĂ« antroparion tĂ« gjymtuar". Fjala greke "anthroparion" Ă«shtĂ« e ngjashme me "homunculus" - njĂ« formĂ« zvogĂ«luese e "personit". Zosimos mĂ« pas ndeshet me antroparion tjetĂ«r nĂ« Ă«ndrrĂ«n e tij, por nuk pĂ«rmendet krijimi i jetĂ«s artificiale. NĂ« komentin e tij, Jung barazon homunculus me Guri Filozofik dhe "personin e brendshĂ«m" paralelisht me Krishtin. NĂ« alkiminĂ« islamike, Takwin (arabisht: ŰȘÙÙÙÙ) ishte njĂ« qĂ«llim i disa alkimistĂ«ve myslimanĂ«. NĂ« kontekstin alkimik, Takwin i referohet krijimit artificial tĂ« jetĂ«s nĂ« laborator, deri dhe pĂ«rfshirĂ« jetĂ«n e njeriut, nĂ«: https://en.wikipedia.org/wiki/Homunculus, Grafton, Anthony (1999): Natural Particulars: Nature and the Disciplines in Renaissance Europe. MIT Press; Jung, Carl (1967). Alchemical Studies;  Besetzny, Emil. (1873). Die Sphinx; Vienna, Hartmann, Franz (1896). The Life of Philippus Theophrastus Bombast of Hohenheim: Known by the Name of Paracelsus, and the Substance of His Teachings. London; Kegan Paul &Trench,TrĂŒbner & Saladin, Kenneth (2012). Anatomy and Physiology: The Unity of Form and Function, 6th Edition. McGraw-Hill.
11.   Walker, Thomas. (1996): âPostmodernism and the study of the future.â Futures Research Quarterly.
