Nga Emi KROSI
Kur poezia bĂ«het thelbi i jetĂ«s, jo si zhanĂ«r por si mbulesĂ« e frikĂ«rave tĂ« tua, ajo Ă«shtĂ« dera ku del dhe hyn çdo ditĂ« duke parĂ« botĂ«n apo dera qĂ« lidh dy botĂ«: njĂ«ra bota e Ă«ndĂ«rrave tĂ« bukura por tĂ« mbetura varur nĂ« ajrĂŹ dhe bota pĂ«rpara totalisht e huaj, çoroditĂ«se, shpĂ«rfillĂ«se, mospĂ«rfillĂ«se, refizuese, qĂ« duket si njĂ« botĂ« e shkretĂ« qĂ« tĂ« mbyt çdo Ă«ndĂ«rr, poezia Ă«shtĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimi sesi e shikon jetĂ«n, Ă«shtĂ« mĂ«nyra e pĂ«rceptimit tĂ« jetĂ«s dhe tĂ« ardhmes tĂ«nde, Ă«shtĂ« tjetĂ«rsimi nga frika, njĂ« frikĂ« e tjetĂ«rsuar, njĂ« frikĂ« qĂ« shumĂ« herĂ« âvizatonâ edhe arkitekturĂ«n e hidhĂ«rimit tĂ« saj.
Por poezia, nuk është shprehje, por krijim, (Derrida: 1976) një potencial i (për)plotësuar, duke u shpërfaqur në të gjitha rrafshet e leximit.
***
Duke lexuar poezinĂ« e Ardita Jatru-s, njĂ« letĂ«rsi qĂ« ka kaluar kufijtĂ« ku ajo jeton prej vitesh nĂ« Greqi, endet mes harresĂ«s sĂ« qĂ«llimshme, tĂ« institucioneve tona letraro-artistike, si njĂ« poete me thelb ekzistencialist , me njĂ« simbolikĂ« dhe metaforĂ« ku sundojnĂ« figurat e thella (Murry: 1931), nĂ« librin me poezi â66 kg vetmiâ, kam shkĂ«putur poezinĂ«: âKam ardhur nga largâ (Jatru: 2015 ), me njĂ« stil, jo vetĂ«m modern, shpĂ«rfaq realitetet e emigrantĂ«ve nĂ« shtetin fqinjĂ«, por edhe shqetĂ«simet njĂ« gruaje, qĂ« âvĂ«zhgonâ, âhetonâ, âskajonâ, âsendĂ«rtonâ thelbin dhe Qenien e saj sa Unike dhe femĂ«rore, pĂ«rmes FrymĂ«s Supreme dhe Eprore tĂ« poezisĂ« nĂ«pĂ«rmjet vargjeve tĂ« mĂ«poshtme:
Jam ulur në një stol.
Dielli përballë,
i ulur mbi vijë të ujit
i kuq, i portokalltë, i mëndafshtë.
Pesë gishtërinj resh të bardha,
kalojnĂ« para tij e bĂ«hen tĂ« purpurtâ
pastaj i humbas
dhe dalin prej ujit me një ngjyrë të kaltër të tejdukshme
e të shpërndara nisen për diku.
Njerëzit kalojnë para meje
e siluetat e tyre më shkëputin sytë nga skena.
Ata nuk e dinë,
që unë kam pesë minuta kohë të shoh qiellin
pesĂ« minuta pĂ«r tâi thĂ«nĂ« ditĂ«s lamtumirĂ«
se nata i përket ëndrrës
dhe jo syrit, f. 29, poezia: âKam ardhur nga largâ
Eptimi i elementeve tĂ« metaforĂ«s simbolike nĂ«pĂ«rmjet âsimboleve sundueseâ, ndĂ«rtojnĂ« figura jo vetĂ«m pamore, por si njĂ« receptim kohor sidomos tĂ« kohĂ«s sĂ« tashme, jo vetĂ«m si argument artistik, por edhe kritik, do tĂ« duhet tĂ« tregojĂ« âshenja simpatieâ ndaj veprĂ«s kritiku letrar duhet tĂ« mbĂ«shtetet nĂ« mbresat qĂ« ngjall vepra letrare tek ai, duke parĂ« nĂ« dy kĂ«ndvĂ«shtrime:
a) të kohës: (koha autoriale dhe koha letrare),
b) të masës: (masa e njësisë poetike dhe njësia e fjalës), qëllimi nuk është të ofrojmë një
përfaqësim, (Riffaterre: 1987), nëpërmjet vargjeve: Dielli përballë,/i ulur mbi vijë të ujit/i kuq, i portokalltë, i mëndafshtë, metafora e diellit, futet tek cikli mitologjik, jo vetëm në formën e trupave lëvizëse, se vetë fjala formë ka dy tema plotësuese: materien dhe përmbajtjen. Sipas teorive të kuptimit kryetipor dhe përfytyrimeve apokaliptike, bota mitologjike, biblike (apokalipsi) janë struktura metaforike, që sugjerojnë të pandryshueshmen e përjetshme të analogjisë njerëzore, parajsën dhe ferrin, analogjia e pafajësisë dhe përvojës japin përshtatjen e miteve me natyrën dhe besimin me njeriun. Format themelore të procesit jetësor janë lëvizje ciklike, si një përfytyrim apokaliptik, (Fraj: 1990), ku ciklika e natyrës shkallshmërisht zbret në horizontalitet, në rrafshin ujor nëpërmjet:
a) ciklika natyrore (ose cikli i ujit), Dielli që ngrok ujin dhe fenomente e shëndërrimt në shi, borë, avull etj.,
b) cikli shpirtëror, (Dielli dhe Uji) janë katarsis shpirtëror në një kurbë ngjyrash: i kuq, i
portokalltĂ«, i mĂ«ndafshtĂ«, (nuancat e tĂ« kuqes) tĂ« Diellit dhe DritĂ«s, Drita Hyjnore qĂ« tĂ« ngroh shpirtin dhe trupin nĂ«pĂ«rmjet vargjeve: pesĂ« gishtĂ«rinj resh tĂ« bardha,/kalojnĂ« para tij e bĂ«hen tĂ« purpurtâ/pastaj i humbas/dhe dalin prej ujit me njĂ« ngjyrĂ« tĂ« kaltĂ«r tĂ« tejdukshme vetĂ« qĂ«ndrimi filozofik i kategorisĂ« sĂ« shenjave si poetika e papĂ«rcaktueshmĂ«risĂ« (Lacoue-Labarthe: 1978), lidhet me subjektin letrar me njohurinĂ« dhe (vetĂ«)sigurinĂ« e tij, se (vetĂ«)vetĂ«dija mund tĂ« krijohet, si konvertim kristian por edhe si çlirim i njeriut ndaj vetvetes (Kant: 1980).
Poezia na afron mundësitë:
- (de)kodimi i metaforës së Diellit: (nëpërmjet ngjyrave: i kuq, i portokalltë, i mëndafshtë)
- (de)kodimi i metaforës së Ujit;( dhe dalin prej ujit me një ngjyrë të kaltër të tejdukshme),
- (de)kodimi i metaforës së Kohës; (pesë minuta kohë)
- (de)kodimi i metaforĂ«s sĂ« ĂndĂ«rrĂ«s: (se nata i pĂ«rket Ă«ndrrĂ«s)
MĂ«timi i njĂ« poezie tĂ« shkruar nga njĂ« femĂ«r, nuk Ă«shtĂ« shpikje ex nihilo, por njĂ« mĂ«nyrĂ« specifike e trajtimit tĂ« njĂ« objekti qĂ« merrte me poetikĂ«n dhe stukturĂ«n poetike apo tĂ« zgjerimit dhe pĂ«rshkrimit, si provinca e femrĂ«s , (Spiegelman: 2005), qenia e vetĂ« autores nga njĂ« vend tjetĂ«r ku thotĂ« se kam ardhur nga larg, sodit ftohtĂ« njerĂ«zit dhe ecejakjen e ciklikĂ«s tĂ« Diellit duke shenjuar, edhe kohĂ«n e saj: njerĂ«zit kalojnĂ« para meje/e siluetat e tyre mĂ« shkĂ«putin sytĂ« nga skena./Ata nuk e dinĂ«,/qĂ« unĂ« kam pesĂ« minuta kohĂ« tĂ« shoh qiellin, duke kaluar cakun e konceptit tĂ« shkrimi femĂ«ror, (Ceucos: 1976), mĂ«pĂ«rtej termi letrar âfeminizĂ«mâ, se poezia si krijim artistik i njĂ« femre, nĂ« vijĂ«jetĂ«n e saj, dokudo, ajo ka thyerjet neutrale me elegancĂ«n e njĂ« femre, se togjalĂ«shi âshkrim gruajeâ, Ă«shtĂ« letĂ«rsi femĂ«rore Ă«shtĂ« e bazuar nĂ« skemat rrĂ«fimtare dhe temat tradicionalisht tĂ« shkrimtarĂ«ve burra, kurse letĂ«rsia feministe pĂ«rpiqet ta kundĂ«rshtojĂ« kĂ«tĂ« skemĂ«, kĂ«rkon tĂ« drejtĂ«n e saj pĂ«r autonomi, nĂ« fund ka pĂ«rfunduar si letĂ«rsi e quajtur letĂ«rsi gruaje, poezi, qĂ« "pĂ«rshkrimiâ Ă«shtĂ« njĂ« formĂ« e ligjĂ«rimit, Ă«shtĂ« pĂ«rdorimi i disa gjendjeve shpirtĂ«rore ose qĂ«ndrimeve tĂ« mendjes, pĂ«rmes poezisĂ«, ka parĂ« botĂ«n e saj, kaq interesante, tĂ« bukur, tĂ« shĂ«mtuar, nĂ« mĂ«nyrĂ« efektive pĂ«rpiqet tĂ« transferojĂ« te tĂ« tjerĂ«t kĂ«naqĂ«sinĂ« (Brooks, Warren:1949 ). NĂ« vargjet e fundit: pesĂ« minuta pĂ«r tâi thĂ«nĂ« ditĂ«s lamtumirĂ«/se nata i pĂ«rket Ă«ndrrĂ«s/dhe jo syrit, pĂ«rthyrjet e ditĂ«natĂ«s, nĂ«pĂ«rmjet Ă«ndĂ«rrĂ«s bĂ«hen shumĂ« transhedente, sepse nata Ă«shtĂ« errĂ«sira/vdekja, kurse dita Ă«shtĂ« Drita (syri) qĂ« sheh dritĂ«n/ngjyrat, duke krijuar njĂ« botĂ« plot ngjyra, tjetĂ«r pĂ«rmasĂ« e njĂ« realiteti brenda poetikĂ«s sĂ« receptimit, me format e shprehjes sĂ« modernes, duke çmontuar lirizmin spontan tĂ« vetĂ«dijes dhe pavedijes, ku idetĂ« e bukurive estetike (nĂ« art dhe komunikim) jo vetĂ«m tĂ« njĂ« poezie femĂ«rore, se poetja postmoderne nuk e koncepton origjinalitetin si shpikje ex nihilo, por si mĂ«nyrĂ« specifike e trajtimit tĂ« njĂ« objekti, nĂ« postmodernizĂ«m shpjegimi i kĂ«tij procesi kthehet nĂ« parim krijues, se vetĂ« poezia nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m arti i tĂ« kuptuarit, si model i njĂ« poezie tĂ« pĂ«rjetimit, nĂ« formĂ« metanarrative, se nĂ« rrafshin pĂ«rshkrues kemi perispektivĂ«n e dyfishtĂ« tĂ« stukturĂ«s, sepse nĂ« rrafshin formal simbolet nuk janĂ« pĂ«rfytyrime, tĂ« formave tĂ« toposese dhe logoseve nĂ« formĂ« piktoreske tĂ« tipit iluziv trompe lâoelil, por njĂ« konceptim abstrakt dhe jo diçka qĂ« ekziston, si mĂ«nyrĂ« empirike nĂ« botĂ« (Feuer: 1992).
Sëfundmi: poezia e Ardita Jatru-s duhet lexuar në disa rrafshe , sepse është një poezi e thellë, ku supkoishenca dhe ndërgjegjia e lexuesit, luan me kohën, me hapsirën, se vetë poezia receptohet mes interaksionit gjenerik si ndërfutje mes (post)modernizmit dhe modernizmit klasik, por mungesa e kritikës e ka privuar këtë poete nga arealit i letërsisë shqipe të shkruar në bashkëkohësi , duke e njohur vetëm nëpërmjet lexuesit virtual.
BIBLIOGRAFIA:
1. Ardita Jatru; (2015), 66 kg vetmi âDea Printâ, TiranĂ«.
2. Brooks , Cleanthi; and Warren, Pen Robert: (1949), Modern Rhetoric, New York: Harcourt Brace.
3. Ceucos, Helene; (1975), âLe Rire de la Meduzeâ, Lâarc 61.
4. Derrida Jasque: (1976), LâĂ©criture et la diffĂ©rence , Seuil, Paris.
5. Feuer, Jane : (1992),Genre study, Routledge, London.
6. Fraj, Northrop: (1990), Anatomia e kritikĂ«s, pĂ«rkth: Anvi Spahiu, âRilindjaâ, PrishtinĂ«.
7. Kant, Emmanuel: (1980), The Critique of Judgement, Trans. James Meredith, Oxford: Oxford University Press.
8. Lacoue-Labarthe, Philippe; (1978), The Caesura of the Speculative, Trans. Robert Eisenhauer, Glyph 4.
9. Michael Riffaterre: (1987), âDescriptive Imagery,â Yale French Studies, 61.
10. Murry, J.Middleton: (1931), âMetaphorâ, Contries of dhe Mind, second series, London.
11. Spiegelman, Willard; (2005), How Poets See the World:The Art of Description in Contemporary Poetry, Oxford University Press.
