Dr. sc. Bardhyl Maliqi
Përsiatje rreth librit “Shkrepëtimë dashurie”
o Shënime për Autorin
o Llojshmëria dhe produktiviteti,
o Ndryshimi i këndvështrimeve nga një periudhë në tjetrën,
o Rritja autorjale përmes cilësisë në struktura, forma dhe ideime,
o Rrafshet tematike, shprehësia e realizimit të tyre ,
o Kur shkurtësia përkthehet në cilësi,
o Edhe mangësitë janë pjesë e lojës, flakjës së të vjetrës
dhe përqafimit të së resë,
o Brishtësitë dhe elokuencat gjuhësore,
~ Ja pse Bilalli di ta kapërcejë vetveten.
Pak shënime rreth biografisë jetësore dhe CV –së artistike të autorit i bëjnë të domosdoshme disa rrethana. I tillë është fakti se ai është shumë i njohur në tre komunat shqiptare në Serbi, pra në Luginën e Preshevës, në Medvegjë e Bujanovc, është mjaft i njohur në Kosovë, por fare pak i njohur tek ne në Shqipëri, pasi periudha e ngritjes së tij artistike ka përkuar me rënien funksionale dhe shbërjen e Lidhjes sonë të Shkrimtarëve dhe Artistëve, që e kanë drejtuar korifej të kultures sonë kombëtare, si: Sejfulla Maleshova, Dhimitër Shuteriqi, Dritëro Agolli, Bardhyl Londo, Xhevahir Spahiu, Limos Dizdari etj.dhe me mos ngritjen e një Shoqate Mbarëkombëtare të letërsisë e të Arteve në Shqipëri.
Gjithashtu dimë se Bilall Maliqi është lindur më 08.04.1969 në fshatin Elez Bali, komuna e Preshevës. Ai lëvron shumë lëmenj, shkruan poezi dhe prozë për fëmijë e të rritur, merret edhe me ese, aforizma, kritikë letrare etj. Bilalli është prezantuar në: Panoramën e krijuesve të Kosovës Juglindore si dhe në një varg organesh, antologjish e almanakësh, në portale dhe në përkthime të larmishme në disa gjuhë.
Kjo njohje relativisht e gjerë krijon një problem që ka të bëjë me atë dhe autorët e tjerë të Luginës së Preshevës e të Kosovës. Ai ka gjithashtu edhe disa funksione shoqërore e role sociale me përgjegjësi. Kjo situatë në dukje pozitive krijon një precedent që ka të bëjë me dy fenomene social-kulturore, atë të meritës nga njera anë dhe të realizimit të cunguar nga ana tjetër. Këto angazhime janë në kurriz të cilësisë shkrimore dhe të pamundësisë së përmbushjes së plotë.
Por këtu duhet mbajtur qëndrim, jo ndaj Bilallit si autor, por të tjerëve, që kërkojnë emra si stoli dekorative, për të përmbushur kriteret etnokulturore apo krahinore ndaj përmendin emrin dhe rolin e tij në Luginë..
Bilall Maliqi jeton, krijon dhe vepron në Preshevë. Por angazhimet e tij të shumta kanë pasur edhe një impakt pozitiv në Llojshmërinë dhe Produktivitetin e krijimtarisë së tij, kjo së pari duket në krijimtarinë e gjerë e të larmishme. Pra krijimtaria e tij poetike për të rritur dhe për fëmijë ka dy cilësi kryesore atë të përfshirjes sasiore: janë 25 libra poetikë dhe atë të rritjes cilësore, nga poezi deklarative, me mesazhe të hapura në poezi gati hermetike, me cilësi artistike më të lartë dhe shprehësi letrare të sofistikuar, që dallohet qartë edhe në titujt e librave poetikë, si: Perëndim i varur, Gërfyejtë e shpresës, Lutje të lagura, Shkrepëtimë dashurie etj. Ndërsa titujt e librave të të tij për fëmijë janë të bukur dhe të përshtatshëm në raport me psikologjinë moshore. Kodrat, lulet. hëna, kënga, zogjtë, ëndrrat, gëzimi dhe sytë janë tetë fjalët kyçe, si tullat bazë të tyre.
Por mua më tërheqin vemendjen edhe 5 botimet e tij me vështrime letrare dhe kritike, që në vetvete shprehin një dimension cilësie të tij, si krijues dhe lëvrues i disa gjinive dhe llojeve letrare, por edhe sensi shqyrtues dhe hulumtues në rrafshin e pikëvështrimeve letrare dhe kritike për letërsinë e të tjerëve. Por kjo për të është edhe një ndërmarrje e vështirë dhe sfiduese pasi lidhet me faktin e munguar të shkollimit të tij në këtë lëmë. Por ndodh edhe kështu, pasi shembuj pozitivë kemi edhe në letërsinë tonë kombëtare në Shqipëri por edhe në Ballkan, pra rreth nesh, do të thosha edhe në Europë, të paktën në letërsinë ruse po. Ndër ne dallojnë Migjeni, Bilal Xhaferri, pse jo dhe Agim Mato etj.
Ndryshimi i këndvështrimeve nga një periudhë kohore në tjetrën,
Fazat jetësore në kuptimin e moshave që kalon edhe autori si njeri nga femijëria në moshën madhore, nga adoleshenca në rini e më pas në burrëri, krijojnë pikëvështrime interesante, mbresa të ndryshme dhe përvoja jetësore, që lenë gjurmë të pashlyera në jetë, por edhe në krijimtari. Nëse i bashkëngjisim kësaj edhe kontekstet historiko-letrare dhe shkollimet autoriale krijohet një shtresim tjetër, që ka të bëjë me cilësinë artistike të autorëve të ndryshëm. Po t’u shtojmë këtyre edhe ndikimet etnokulturore dhe politikat nacionale e nacionaliste krijohet në letërsi një shtresëzim, që krijon vlera dhe antivlera.
Trysnia serbosllave dhe komuniste në letërsinë e shqiptarëve të Kosovës, por edhe të Luginës së Preshevës si pjesë e saj në Serbi, krijuan një mburojë të sofistikuar letrare, simboliko-metaforike të letërsisë së shqiptarëve jashtë shtetit amë, pra në Ish-Jugosllavi, që mund të ketë rrudhur sasinë, por ka rritur cilësinë.
Kjo spjegon edhe dukurinë e një letërsie elitare të Esad Mekulit, Qerim Ujkanit, Anton Pashkut, Azem Shkrelit, Rexhep Qoses, Ali Podrimjes, Ramadan Rexhepit, Mexhid Mehmetit, Anton Nik Berishës etj. Lufta çlirimtare dhe Pavarësia e shpëtoi Kosovën nga ky dhunim, por uli cilësinë letrare, pasi përgjithësisht një letërsi e hapur është e dobët artistikisht. Koha e ka provuar këtë.
Elita kombëtare letrare e viteve të Pavarësisë dhe posaçërisht ajo e viteve ’30 në shtetin amë u përgjunj dhe zbeh në vitet e socrealizmit, deri sa hyri në letërsi në vitet ‘60 I. Kadare, F. Arapi e D. Agolli.
Rritja autorjale përmes cilësisë në struktura, forma dhe ideime realizohet në disa mënyra. Një prej tyre është se tek Bilalli këndvështrimet dhe periudhat kohore nuk janë të prera me thikë, shpesh ato ndërthuren. Ai në këtë drejtim është një autor kompleks jo vetëm nga sasia dhe llojshmëria e librave të botuar, por edhe gërshetimi i metodave të ndrysme artistike, që nga njera anë krijon konfuzion dhe tregon dobësi dhe nga ana tjetër është dhuntia letrare që e çon në shtegun e daljes dhe krijon cilësi dhe vlera. Por kjo nuk është kryesorja.
Kryesorja është strukturimi i një libri monotematik me poezi, vjersha e këngë për dashurinë ose kryesisht për të. Kjo është një ndërmarrje e vështirë, që vetëm poetët e vërtetë mund t’ia dalin.
Le të shikojmë disa nga titujt poetikë të librit të tij të fundit, që na jep rastin të fokusohemi te ky autor. Në kryefjalë është “Shkrepëtimë dashurie” . Në këtë titull theksohet intuitivja dhe e papritura. Thotë mirë Lazgushi “Se s’dashuroja as unë as ti, po dashuronte dashuria.”
Titulli tregon se dashuria lind papritur, edhe kur je i lodhur apo kur shpirti të këndon. Sipas Bilallit me dashurinë ne vizatojmë kohën, i japim asaj format dhe ngjyrat që duam, Ne i bëhemi hije dashurisë, rendim pas saj, i bëhemi këngë, ja zbukurojmë botën me ngjyrat e përrallës, por dashuria mund të lindë edhe nga dhimbja në netët ku rrjedhin lotët. Mund të ndodhë edhe të dashurohesh në kohën kur mbaron urtia, pas një pritje kur kohën e ke mbledhur me futë. Dashuria është edhe fat, që e sjellin tek ne fatijet apo ëndrrat, epshi dhe seksualiteti, kjo tingëllon frojdiste dhe e tillë është e vërtetë, kur thirrja e gjakut, që të bën të rendësh pas dashurisë. Siç mund ta konstatoni, këtu qëndrova fare pak vetëm tek 15 titujt e parë, por kështu mund të veproja si tek poezia ime përkushtuese “Dashuritë nuk shkrepëtinë në stinë lodhjesh“ ku t’i përmendja të gjithë titujt, por në kontekstin që mua më shërbejnë.
Tematika e librit “Shkrepëtimë dashurie”, duket sikur mbërthehet vetëm prej një shqetësimi kryesor, e megjithëse dashuria si temë e dominon librin, ai pikërisht në këtë rrafsh përfshin një dyzinë nën temash, të larmishme që herë ndahen e harë kaplohen me njera - tjetrën: dashuria, kënga, vetvetja, ëndrra, vetëpërmbajtja, qëndresa, kujtimi, imagjinata, dhimbja, koha, hapsira (Atdheu, vendlindja),fati e fatijet.
Në këtë kuptim krijohet pema tematike e librit, ku nga rrënjët, trungu e maja është dashuria ku hedhin shtat edhe 11 (njëmbëdhjetë) nëntemat e tjera si degë të kësaj peme. Kjo ndarje në tekst nuk është bërë për shkak se temat nuk mund të ndahen lehtë dhe kjo ndarje që unë po kryej është subjektive, siç është arti në përgjithësi. Kështu nëse tema është realitet objektiv, pasqyrimi i saj në art mbetet subjektiv, pasi në këtë rast Bilalli ka personalitetin e vet krijues, formimin dhe karakterin e tij, që është numërues specifik, dallues në raport me emëruesin ku përfshihet letërsia jonë bashkëkohore.
Ne thamë se dashurinë do ta përfytyrojmë si trungun e kësaj peme., se dashuria ti nanurisë e t’i përkundë ndjenjat. Nuk mungojnë portretizimet femërore, thirrjet Eja!, portret i fshehur, bukuri e bardhë,që të sjell njëmijë imazhe në kujtesë, si lëkura dhe flokët e nje vajze bjonde, fustani i nusërisë, sinqeriteti etj. Në(për) dëshira dashurie ka edhe ndalesa, dyshime e sërish shikime, puthje e hije të tyre. Deti i dashurisë thotë poeti është çuditërisht edhe porta e shpirtit tënd, rob i buzëve të tua. Ndaj mos e fsheh ndjenjën, Trimërohu e dashur! Sytë e të dashuruarve si shkrepëtimë dashurie, që kërkon erën tënde, aty ku derdhet malli, kthinave të heshtjes, ku ti dikur më mbulove me dashuri, ndaj s’ka zhbërje të dëshirës, që mund ta zdritëte dashurinë Ti do të vish!, si Ngadhnjimtar i dashurisë, në lulërinë e bukur poetike.
Nëntemat, apo motivet e tjera siç thirren në teorinë e letërsisë, pasi, gjithnjë sipas saj tema kanë vetëm veprat dramatike e rrëfimtare, natyrisht ato (ata) nuk kanë madhështinë e temës kryesore, pra të motivit bazë. Dashuria na çon te kënga e mandej te këngëzimi, erdhi një këngë, këngë përrallore, ndaj e pres zgjimin tënd të fjetur, të zhyteni në përqafim, të përjetojmë ndezje malli, të këngëzojmë nëntekste vargërimi, ndaj zgjohu e dashur, Zgjohu!
Vetvetja, e imja hije, unë jam bujtar, pasi e kam kapërcyer kapitullin e mërzisë. Ca kohë më mbylli heshtja dhe isha një gjuhë loti, me shumë ndjesi, para dhe prapa hijes, Tani dua ta braktis vetminë, në emrin tënd, ta them troç, jo në emër të kujtimit, megjithëse të kujtoj çdo ditë. Ky jam unë, kjo është vetja ime, një rrugë pa adresë, me kujtime të harlisura, ndaj cak i bëra urrejtjes. Të mbaj në kujtesë, por ty nuk të thashë (as)një fjalë.
Më zgjon nga ëndrra dhe ëndrra të solli sërish tek unë? Si në ëndërr ndjehem shpesh, por ëndrrat nuk janë xhaketa të varura në kremastar dëshirash, nuk kthehen ëndrrat, e dashur!
Ndaj vetëpërmbajta, është këshillë e mençur, ajo fillon kur mbaron urtija, kur heshtet, kur shteren shenjat e kërkimit dhe ne kthehemi në një britmë të mbyllur.
Na motivon qëndresa, ndaj i vemë kufijtë e pritjes në thellësi të vetmisë, shpesh na shfaqet vallëzim i hijeve, ecim gjurmëve tuaja, por mos më kërkoni mua, mund të nisem kur të jetë çlodhur lodhja.
Sidoqoftë ti je symbol kujtimi, të kujtoj çdo ditë dhe mbjell kujtime të harlisura, ndaj cak i bëra urrejtjes, të thërras përherë në kujtesë, të takoj, por veproj si ditën që u ndamë, kur nuk të thashë (as)një fjalë.
Të thërrasë edhe në imagjinatë, imagjinata është një lloj (para)fytyrimi qoftë edhe natën, or ti, e di se errësirë s’është vetëm nata?!
Por kur bie nata vjen dhimbja, U bart dhimbja e rrjedh loti, ndaj lumi i lotëve, s’i shkak ilët e dhimbjes, në klithmë ligështie, lotimit ia piva lotin, udhës së humbjes, kur ja behu virus i zi, në kodrës së pikëllimit.
Vjen koha, që ne i vizitojmë ato si mote që ikin, qoftë edhe ndër lira, do ta vizitojmë edhe këtë natë të kohës futë, do të thërrasim edhe kete natë lutjet e ditës së premte, ditës së re, Nuk do të heshtë heshtja në asnjë kohë
Nuk ka kohë pa hapsirë, pa atdheun e vendlindjen, Dhe vndlindja është një zog mali, një mall i zjarrtë për ata që janë larg saj, për shkrimtarin brilant si Ramada Rexhepi për shembull. Hapsira është metrazh i largësisë, ndaj thërrasim Atdhe, mos më lësho! Dhe ndjenja të kallura pagëzojnë mallin. Lutjen ia lëshojmë sërish vatrës sonë, Luginës sonë, Mos na lësho!
Dhe thërrasim fatin e fatijet, atyre u tuten edhe perënditë, mbretërit dhe perandorët. Por ne e kemi në duar fijen e humbur, se jemi përtej mundësisë, ndaj malli ngeli i palosur, dhe kjo qetësi e kalamendur na vë në gjumë, deri sa të plasi heshtja!
Poezitë e autorit në vëllimin poetik “Shkrepëtimë dashurie” janë të shkurtra. Përvojat poetike janë të ndryshme, nga poemat homerike me 15 mije vargje deri te hajku i Lindjes së Largët me 3 vargje, natyrisht varet nga lloji poetik, por varet edhe nga autorët. Fishta p.sh. ka shkruar “Lahutën e Malcis” me 17 mijë vargje ( 2 mijë vargje më shumë se “Iliada”), por ka shkruar edhe poezi të vogla..
Ne thamë se Bilalli në këtë libër shkruan shkurt. Po kur shkurtësia përkthehet në cilësi? Nuk është kaq i thjeshtë përcaktimi, pasi duhen rrahur të gjitha qoshet, por kryesorja mbetet. A i ka realizuar synimet e veta kjo poezi, a është e vetëpërmbushur, a trajtohen motivet me orgjinalitet, a ka koherence artistike e një mijë a-ra si këto. Po marrim ndonjë shembull: Poezia e parë, ajo e faqes 6, ka pak vargje: NË LODHJE: Shih si më fut / Në lodhje malli / E kujtimi /Ma vret heshtjen / I kthehem / Gërfyellit të kujtesës / E mbi supin tim / Bie një ko(k)hë. Kjo poezi jo më kot ësht vendosur në krye, këtu kemi motivin e lodhjes dhe të qëndresës, përballimit të lodhjes, motivin e kujtimit dhe atë të mallit, motivin e vetvetes dhe vetëpërmbajtjes, të përballimit të sfidave dhe vështirësive. Edhe i lodhur në qofsh, ti emigrant preshevar rrugëve të botës (kosovar, shqiptar) thirri gërfyellit të kujtesës, e mbi supin tim bie një kohë, por dhe një ko kë, pra një psherëtimë e një klithme malli në formën e lemzës e dihet se ajo ndodh kur ke në mëndje dike. Poezia sendërtohet në pak vargje.
Veç një vërejtje kam unë, por jo vetëm për Bilallin, por me gjithë ata poetë e vjershëtorë të shqipes që nuk zbatojnë rregullat e drejtshkrimit, nuk shkruhet pa pika dhe pa presje dhe as vetëm me shkronjë të madhe çdo fillim vargu.
Thamë se edhe mangësitë janë pjesë e lojës, flakjes së të vjetrës dhe përqafimit të së resë. Për Shembull a është avantazh apo mangësi gjatësia e vargut? Për ilustrim marrim poezinë me varg të gjatë “Ëndrra të solli tek unë”:
Riga shiu të lëshohen nëpër fije flokësh/ Pikojnë e plasin në gurin e dhembjes /Malli seç u fry e shpërtheu në ofshama / Copat u përplasën në ballore të shpirtit / Largësia u var në cep të perëndimit / Kilometrat u veshën me tufa mërzish / Dona i lidh stinët në gërshet me dashurinë / E në fletë të gjethes vizaton kujtimet e vluara / Ëndrra të solli tek unë në natën (e) premte / Hija jote e gëzuar u fut në fustan të nusërisë / Hëna atë natë pahetueshëm skanoi dashurinë / Buzët tona të zjarrta me puthje u trazuan…
Trysnia figurative (shiko vijëzimet), kryesisht metaforike është e pa zakontë dhe atipike, është padyshim një zgjedhje artistike e autorit që vargun e gjatë homerik dhe dantesk ta modernizojë e ta bëjë zëdhënës të vet. Kështu vargjet e gjata të kësaj poezie kthehen në avantazh, në modernitet, pasi autorit i japin dorë ta derdhë llavën e shpirtit vullkanik.
Por e gjithë kjo llavë fjalësh e figurash artistike do të ishte e vështirë të përballohej pa brishtësitë dhe elokuencat gjuhësore, janë ato që i japin dorë Bilallit të frymojë idetë e veta, të kthejë në zogj fluturues, që poezinë e tij ta mbartin në flatra dhe e shëtisin nëpër botë. Por kjo realizohet me nje mori të pafundme skelash poetike, në këtë kuptim, këto vilëza poetike janë si shtëpitë njëkatëshe të një fshati turistik, secila ka formën e vet. Le të jemi pak më konkret, se kjo nuk është e lehtë të kuptohet pa ilustrim:
“NË EMRIN TËND” Në emër të zemrës /Të them se të dua / Në emër të shpirtit / Dëshmoj se digjem për ty / Në emër të mallëngjimit /Lidhem me të fryrin kujtim / Në emrin tënd të (pa)harruar / (Nën)shkruaj të vulosur një bashkim.
Fjalët; emër, zemër, të dua, shpirt, mallëngjim janë të zbutura, ato i sigurojnë autorit brishtësitë dhe elokuencat gjuhësore, që zbusin efektin e fjalëve të ashpra : të them, dëshmoj, digjem, lidhem, nënshkruaj, vulos etj.Nuk e përmenda të fryrin kujtim pasi është një lloj dhunimi gjuhësor: kujtimet mund të jenë të zgjatura, të dhimbshme, mallëngjyese, të bukura etj, por jo të fryra. Dhe e dyta figura e inversionit (anasjellës) këtu ka prishur punë, pasi jo në çdo rast mbiemri vihet para emrit. Ne themi i ziu djalë, pasi kemi parasysh jo ngjyrën e lëkurës, por brengën e tij, fatkeqësinë që i ra në kokë etj. Këtu të fryrin kujtim nuk ka ndonjë funksion specific, pra nuk ishte i nevojshëm, po të qe kujtime të fryra ka kntekstin të tepruara është tjetër gjë.
Nga ana tjetër shikoni strukturën shumë funksionale të poezisë. Ajo i ka të gjithë arkitrarët: fjala në emër përsëritet 5 herë, por kjo pësëritje e garanton shtëpizën e fshatit turistik, pasi siguron pranëvënie me fushën leksikore të përshtatshme: emri tënd, i zemrës, i fjalës dashuri, i shpirtit, i mallëngjimit.
Besoj e krijuat një ide pse unë e motivoj këtë shkrim duke dhenë një përgjigje pohuese pyetjes “Ja pse Bilalli di ta kapërcejë vetveten”.
Sarandë, më 30 mars 2020
