Beteja e Dashurisë në këngët e vjetra të Elbasanit
Bota folklorike e dimensionit folkloristiko-kulturor në këngët e vjetra të Elbasanit, shpesh përshkruhet si një botë joshjeje natyrale nga e cila është zhdukur pakëndshmëria e realitetit, ku në thelb dalin elementë dhe faktorë parësorë si kënga e Mustafa Bodinit „Ra dallëndyshja në degë të ullinit“, „Në mëgjes lava syt e zes“, „Më shiko me buzë në gaz“, „“Me ftyrë të qeshur“, po nga ky autor, apo „“Ti ma more zemrën“ dhe „Ke çezmja e kishës“ nga Aleks Vini, apo edhe „Fustani me pika“ të Xhet Bebetit, e disa këngë të Isuf Myzyrit.
Bazat e trashëgimisë së vëmendjes që bazohen në dashuri janë më të bazuara kur mendojmë se njohuritë e përditësisë në mjedisn e tillë janë jo thjesht për imazhet e lezetshme, por janë një pasuri e fuqishme për memorje kulturore, në disa raste krahasuese dhe përcjellëse të mesazhit në kohë, hapësirë dhe vend. Kjo është sigurisht shumë e dukshme kur mendojmë për të gjitha mjetet e atyre memorjeve memoriale që qarkullojnë në Internet, e në forma të tjera të qasjes ngjashëm. „Kumuria po ban gugu“ e Isuf Myzyrit është një shembull kryesor, i parë si 'një figurë simbolike' në Facebook me pothuajse mijëra ndjekës. Unë i shoh statistikat e Facebook-ut si një këndvështrim shumë sipërfaqësor, por për sa i përket ekonomisë së vëmendjes, „Kanga e Lules“ e Isuf Myzyrit është disi një lider folklorik i lezetshëm, një boom melodioz dhe memorial i kësaj pike.
Kjo na sugjeron se produktiviteti memorial i imazhit, ose i ambientit, funksionon si një ristrukturim i bukurisë, dhe kështu bukuria më e përhapur fiton njohjen më të lartë edhe pse ajo vjen nga forma të ndjeshme ndryshe, më të varfëra ekonomikisht, më të kritikuara nga pikëpamjet ndjellëse, dhe më të braktisura nga koha në tranzicion. A do të ishte shumë e kotë ta përshkruanim këtë kulm të bukurisë si një admirim dashurie? Në çfarë mënyre funksionon termi 'dashuri' në këtë fushë, përveçse një term mjaft ambicioz në çdo kuptim. Prej këtu shikoj te lidhjet interesante të folklorizimit në memorjen kulturore nga e shkuara më e pasur elbasanase, si e tillë, dhe ideja e dashurisë si akt më vete, por që paraqitet i dhunshëm nga filozofi i kohëve moderne, slloveni, Slavoj Žižek, mbesin disi vështrime që e kthejnë botën e trashëgimisë folklorike dhe ekonominë e vëmendjes në një zonë lufte të pasigurt me kohën që jetojmë, me tallavatë dhe me art-modernizmin që ka pushtuar komercialitetin „copy and paste“ dhe që ka trullosur edhe mendjet rinore.
Duhet pranuar që kam pasur disa marrëdhënie konfuze me idenë e aktivizimit të dashurisë në mjaft tekste, ndryshe nga origjinali i tyre, dhe atë që ajo përfaqëson. Në veçanti, dashuria si nocion dhe si ushqim folkloristik në këto tekste, është menduar të jetë një hapësirë neutrale për të strehuar vepra arti, megjithatë, përfaqësimi i veprave dhe klasa që e rrethojnë kanë një sipërfaqësi të frikshme për to. Në shkrimet e ndryshme nga mjaft amatorë të rrjeteve sociale ka një krahasim interesant të militarizmit dhe prodhimit shfrytëzues të teksteve origjinale të autorëve të njohur të Elbasanit, që me kohë kishin pushtuar trevat shqiptare anembanë, shqiptarët dhe zemrat e tyre në trojet e veta etnike. Ajo thekson një korrelacion të fortë midis veteranëve të këngës dhe zhbiruesve komercialë të artit, ku një pjesë e madhe e shkruesve janë thjesht numerologji botimi. Cila është rëndësia e ecjes midis kësaj rrëmuje dhe konfuziteti? Nxitja? Për sa i përket të menduarit të një vepre origjinale folklorike, që ka rrëmbyer me kohë zemrën e një populli dashamirës, mbetet si një akt, apo borxh ndaj dashurisë, që në fakt zemrat dhe gojët e tyre e trashëgojnë dhe e mbrojnë pastërtinë e këtij akti memorial. Si e tillë ajo vazhdon të përpunojë aktin e artit si një profesion i jetës, i cili përfshin në mënyrë koherente stilin e jetës dhe qëllimin e një aktiviteti në internet të kërkuesve të ekonomisë së vëmendjes.
Vëmendje, për më shumë vëmendje, për më shumë vëmendje. Është një akt mjaft vetëshkatërrues. Ndjekja e karrierës së përshpejtuar të disa artistëve zbulon se si kjo energji dhe njohje mund të bëhen bajate ku eksperimentimi dhe veprimi humbet vrullin si pasojë. A mund ta krahasojmë këtë marrëdhënie me një marrëdhënie trupore midis seksit të kundërt? Vëmendja dhe admirimi, pika kulmore e një ekonomie dashurie dhe deflacioni i pashmangshëm, ose më pak cinik, riaplikimi i emocionit. Sigurisht që kurrë nuk kam menduar për praktikën e transformit dhe deformimit në këtë mënyrë, megjithatë për sa i përket imazheve dhe teknologjive të vëmendjes, marrëdhëniet mikro në lidhje me ndërveprimet tona të përditshme është vendi ku vëmendja jonë drejtohet. Deformimi folkloristik në metodë adekuate komerciale i bukurisë së këngëve të Elbasanit, duket se po tërheq vëmendjen, por cili është reagimi apo rezultati i ekstremiteteve të kësaj forme eksperimentale?
Në folklorin e Malit të Zi, origjina e së keqes është një grua e bukur nga e cila burrat humbasin ekuilibrin. Ajo destabilizon të gjithë universin me anësi. Žižek gjithashtu argumenton se ky çekuilibër kozmik, i cili është veçanërisht kur ndodh krijimi, është i njëjtë me nocionin e dashurisë (Žižek, 2003: 33). Sipas këtij studiuesi filozof, që e njhe mirë mentalitetin e Ballkanit, 'Dashuri do të thotë që unë zgjedh diçka, dhe është përsëri kjo strukturë çekuilibri. Edhe nëse kjo diçka është vetëm një detaj i vogël, një person individual i brishtë, unë them të dua më shumë se çdo gjë tjetër. Në këtë kuptim krejt formal, dashuria është e keqe.' (2006: 77)
Nga e gjitha kjo pyetja është e thjeshtë, „Kujt i intereson deformimi i këngëve të vjetra e mjaft popullore të Elbasanit?“ A kemi të bëjmë me këtë rast me një ferr të estetizuar?
Ferri i estetizuar
Kjo duket si një rrugë mjaft e paqartë për një përfundim për një teori, pak a shumë si pëshpëritjet e viteve të metalurgjikut kur thuhej se këto këngë kishin hyrë dhe në interesat akademike kineze. Në ato vite, ndoshta mendja ishte gjetkë, por pëshpëritjet ishin një akt më vete, një interes se kërkonin një urë folk-studiuese edhe nga Tjetri, kushdoqoftë ai. Megjithatë, mendoj se është një urë interesante për t'u vlerësuar, nëse dikush do ta kishte një konsideratë të sinqertë sot në Perëndim. Do të doja të ndërtoja një imazh imagjinar duke krahasuar pikëpamjet për të parë nëse ai bëhet më koherent.
Brenda në tekstet e autorëve të lartcituar ka një galeri me art natyral, trashëgimor, aestetik, logjik dhe transparent folkloristik, melodi frymëzuese dhe publikun e gjerë. Këngët, tekstet e tyre, interpretimet janë artefakte më vete. Janë jashtë asaj që shkon drejt admirimit të së keqes dhe joshëses, ndaj ato duhet të mbrohen dhe nuk mund të shkatërrohen. Mbajtësit e tyre në formën më të gjallë, ata që ua dinë vlerën, po luajnë vetëm rolet e rojeve dhe në fakt janë ushtarë të dashurisë dhe jo ushtarë të së keqes. Roli i tyre është të sulmojnë çdo admirim fiks eterik nga pengjet e sotme grabitëse dhe denigruese. Ata duhet të balancojnë rolin e publikut, në mënyrë që të ushqehen me artin dhe të mos përfshihen prej tij. Pengët, nuk kanë asnjë vendim për atë që shohin në shtëpitë e tyre të sigurta të dashurisë dhe të së keqes. Dashuria dhe e keqja kurohen nga një klasë e mesme që përcaktohet nga një kuptim i vlerës së bazuar në çmim. Pikëpamjet e ofruara janë një kontrast i shkëmbimeve monetare të përziera me një kujtim të bukurisë së dhunuar nga artisti komercial, që shet këngët për xhepin e tij. Kushton disa euro për të dëgjuar një transformim, ka një harbutëri interpretimi, largohesh i çuditshëm sapo e dëgjon në ndonjë kompjuter, shesh apo dhe në ndonjë dasmë, ku mungon zëri i vëllezërve Zena, Albërt Tafanit, Zeliha Sinës, e disa të tjerëve.
Kjo më së shumti është në rrugë. Përtej rrugës është një vend tjetër që është më shumë një zbrazëti, ose një rrjedhë e pistë, e pakontrolluar, si një përrua i rrëmbyeshëm. Është pak dërrmuese, por është reale. Këtu shpërfytyrimet janë kudo, duke u rrotulluar, duke bërë rrokullisje dhe gjëra të tjera, kjo mbetet një dhimbje e madhe. Për dikë një gjë e tillë është mjaft e bukur, por ka shumë pengje. Ti lëviz me një ndjenjë lirie, por nuk ka shpëtim. Aty je peng edhe ti…
Edhe pse të përvetësuara lirshëm së bashku, nëse arti ishte përfundimisht i ngarkuar me konotacione negative, ose një nënshtrim romantik për të zbatuar të keqen, dy paradigmat e artit (offline/online) tregojnë një ferr të përkthyer dhe, për sa i përket kompozimit, një ferr anarkik. Që të dyja janë estetikuar për të joshur praktikuesin dhe ndjekësit e tij. Në këtë kontekst modern të ferrit, vizioni nuk është i zjarrit, ose i dhimbjes, ai është një interpretim i paqëndrueshëm i lumturisë vizuale dhe të pashpresë. Ferri në internet qëndron në aktin e lirë të dashurisë dhe lirisë për artin, i cili në realitet është në fund të fundit një çekuilibër kozmik i pasigurt, duke rezultuar në një banim dërrmues të varfërisë, kurthit dhe vuajtjeve të lehta të përbashkëta. Ky është 'ferri' i paqartësisë, një çekuilibër konstant, një entitet i pa përfunduar kurrë, në të cilin ai që arrin një praktikë 'të suksesshme' të thirrjes së dashurisë do të rënë në sferën e komercialitetit dhe tërheqjes së aftësive të plota të vetëpostmodernizmit të vet.
Ndërsa po e shkruaj këtë, ndihem në siklet në periferi të fjalëve të mia, pasi çështja është një ide kaq e thellë që ndoshta kërkon dyzet faqe shtesë shkrimi dhe kërkimi. Megjithatë, duke pasur parasysh se e keqja është një produkt i krijuar nga njeriu, përkufizimi, vendosja dhe kuptimi i saj nuk duhet të konsiderohet kurrë si bardh e zi, kuq dhe blu, dritë dhe errësirë. Me artin, është e qartë se ka një lidhje të drejtpërdrejtë me dashurinë, me 'të rinjtë' që transmetojnë pa pushim praktikën e tyre, disa ndjejnë një element të humbjes së çsegregimit, të tjerë janë krejtësisht të humbur në zbukurimin e tyre me kaq shumë stimuj të ndryshëm.
Personalisht e shoh çdo përpjekje, apo projekt në art, që ka një zbulim të estetizuar apo poetik, të jetë një betejë personale që fjalë për fjalë implikon një element të ndërtimit dhe shkatërrimit të vetvetes, një marrëdhënie pasionante që në një kontekst modern lind një pasardhës të pavarur për të jetuar përtej është qëllimi origjinal, janë këngët e fuqishme që bënë gojën shqiptare të ketë një forcë identitare në vite e vite, edhe kur ekzistonte kloni dhe ndarja mes vëllezërve të një gjaku, këngët e Myzyrit, Bodinit, Xhetit e Vinit u këngduan edhe në pejë, edhe në Gjakovë, edhe në Prishtinë e në Shkup, madje tutje në Podgoricë e në thellësi të Beogradit. Absurdi është mëkat. Mëkat dhe shkatërrim. Kur këta pasardhës transformohen dhe denigrohen, fundi është i qartë, ose lihen të vdesin dhe të luftojnë me format e tjera të komercializuara në përfundim të të qenit alokues të ardhshëm të dashurisë. Nëse një art i tillë, kushdoqoftë ai, folklorik, apo jo, i vjetër apo i ri, duke përfshirë paraardhësit e tij, është përfundimisht burimi i gjithë dashurisë joshëse, dhe si rrjedhim i çekuilibrit kozmik, atëherë i gjithë pragu i tij është një zbukurim i katastrofës sublime kozmike. Parajsa është thyerja në mes.
