Analogjitë, mesazhet dhe forma diskurs-metaforike në poezinë e poetit Pano Çuka
(Si shkas “Kujtime që më zgjoi një këngë” (1984) e poetit në fjalë)
Prof. Dr. Fatmir Terziu
Abstrakt
Pano Çuka, kapërceu dy dekada e katër vjet në bardhësinë e tij të përjetshme, duke mbetur kështu mes nesh, pos librit, leximit, poezisë, reportazheve, përkthimeve dhe kujtimeve të kohëpaskohëshme. Ndërsa tridhjetë e gjashtë vjet më parë, në vitin 1984, kujtimi i zgjohej nga një këngë populore dropullite dhe kujtimi i asaj kënge rrëmonte thellë duke prurë një poezi të mrekullueshme, që mbetet e pavdekshme, ku në fakt kujtimi dhe libri, emri i krijuesit dhe detyra intelektuale, ashtu sikurse mjaft të tjera e të tjera gjëra në këtë kohë-kalimtare, kanë mbetur në sitën e bardhësisë, ngjashëm me shpirtin e tij poetik. Kënga popullore dropullite, që i kushtohej rapsodit M.P. (Ç’kohëra kemi arritur?!), po aq sa dhe memorja e nënës së tij, dashuria me këngën dhe lidhjen me të, dashuria me librin dhe vetë njeriun e librit e bënë këtë, faktor të kohës që jetoi, vetë këtë këngë, një “hit” poetik, pa ditur që ajo ishte dhe mbeti një diskurs më vete.
Hyrje
“Kujtime që më zgjoi një këngë” (1984) e poetit Pano Çuka ka në zemër të saj kohën, tempin, lidhjet, marrëdhëniet tradicionale të traditës së komunikimit, mesazhin, dashurinë, librin, leximin, transmetimin breznor të gojëdhënies, ka “këngët e trishtuara, vajtimet” të gjitha këto të “gatuara si me lot”, duke ngjeshur mirësisht diskursin e memorjes në një kënd sa të domosdoshëm, aq dhe të pavdekshëm mes gjuhëve, ku natyrshëm lind dhe zhvillohet “Metafora e diskursit: Lidhja midis gjuhës figurative dhe analogjive të zakonshme”.
Pano Çuka na sjell mes fjalëve të nënës, jo thjesht një emër, por një Aleks Halili, ku po aty mësojmë se metafora shkon deri në arsyen e saj më të thellë, për të kuptuar fatin dhe faktin që dominon dhe saktëson mesazhin e realitetit “s’të japin bukë këto fjalë,/dëgjomë mua biri im”, ku mes leximit krijojmë arsyen diskursive dhe lidhjen mes metaforës dhe diskursit, pasi libri në kohë të tjera, në kohë të vështira ishte një arsye më shumë, që mendohej se s’të jep bukë, libri ishte arsyeja e tepërt e lidhjeve të përditësisë. Ishte kjo arsyeja, pse autori gjen atë figurë të ardhur nga goja e nënës së tij, gjen pra në arsyen diskursive të fjalës rrëfenjëse, Aleks Halilin, që kishte lidhjen jetike me librin dhe diturinë, për të cilat shkrihej si vaj: “Dhe fliste për një Aleks Halili,/oh, ç’dhembshuri kish zëri i saj./”U shua – thoshte – si kandili/kur i mabron i pakti vaj”.
Është një formë e tillë të foluri e të menduari, që poetikisht sjell në pah atë që prej kohësh interesi ka qenë për krijuesit analogjikë. Analogjia, që zakonisht përdorin diskursin dhe metaforën si në të menduarit dhe të folurit. Kjo që në fakt ende sot pak dihet për natyrën e marrëdhënies midis sjelljes verbale dhe skemave analoge. Duke parë dhe lexuar të gjitha ardhjet e derisotshme në këtë pikë, metaforat e diskutimit janë një lidhje e rëndësishme midis këtyre dy lidhjeve. Pra, mes metaforave të diskutimit “dhe fliste për një Aleks Halili”, ku diskutimi shkon përtej emrit, dëshirës për ta njohur, dëshirës për të kuptuar më tej dhe më shumë rreth asaj që e bën atë të jetë një emër i përveçëm. Analogjia metaforike “U shua – thoshte – si kandili/kur i mabron i pakti vaj” një domosdoshmëri e ftillimit të fakti të lidhur me veçorinë e tij. Në prurjen e cituar, metaforat e diskutimit janë shprehjet verbale, që përmbajnë një ndërtim dhe strukturim poetik, që ngjall një analogji të negociuar mes një tradite të ardhur nga trashëgimia gojore në komunitetin e diskursit. Kjo e bënë këtë formë poetike që të jetë një formë-specifike. Në thelb janë analizat e metaforave. Rezultatet e një analize të metaforave në një poezi të tillë mbështesin parashikimin se analogjitë e rregullta janë formë-specifike, dmth., të lidhura me pikat e veçanta leksikore. Implikimet e këtyre rezultateve për supozimet në lidhje me përgjithësinë e analogjive të zakonshme përbëjnë një arsye tjetër për tu ndalur më gjerë në këtë poezi të fuqishme të poetit Pano Çuka.
Le të mbesim tek kuptimi
Analogjitë sikurse dihet luajnë një rol themelor në disa nga aftësitë më mbresëlënëse të mendjes njerëzore. Dallimi i analogjive është një forcë lëvizëse në zhvillimin dhe përvetësimin e koncepteve relacionale (Gentner, 2003), dhe analogjitë figurative na ndihmojnë të pajtohemi, ose të mos pajtohemi në dilema dhe shtrime ideore relativisht të paprekshme, nga marrëdhëniet e përkohshme (Boroditsky 2000, Evans 2004) në lidhjet apriori të kulturave (Musolff 2004; Zinken 2003). Shumë hulumtime në linguistikë njohëse i kanë përshkruar analogjitë e mundshme, që bazohen në diskutimet figurative për tema të tilla të paprekshme (Lakoff dhe Johnson 1999, 1980, p.sh. Clausner dhe Croft 1997, Grady 1999). Sidoqoftë, natyra e marrëdhënieve midis përdorimit të gjuhës dhe skemave analoge mbetet ende e paqartë.
Le të supozojmë se lexojmë në poezinë e Pano Çukas, arsyen që përshkruhet për rrëfenjën e Aleks Halilit, si një personazh i ndërtuar nga shumë breza, me një bazë të vlerave të qëndrueshme dhe dyerve të hapura për të sapoardhurit, për të pikëlidhur mesazhin. A ndërtojmë një analogji letrare për të bërë kuptim figurativ të kësaj shprehjeje? Kjo mund të sugjerojë që pikat e veçanta leksikore të përdorura në një shprehje janë një faktor në zhvillimin e skemave të zakonshme analoge. Apo, ky përdorim figurativ është kuptuar si një shembull i një analogjie të ndërtimit të metaforave më të përgjithshme që janë nxjerrë nga raste të panumërta duke folur për pjesë të ndryshme të vargjeve në lidhje me vetë strukturën plot rimë tradicionale (siç mund të sugjerohet në bazë të Lakoff 1993)?
Kjo do të sugjeronte që skemat analoge të zakonshme në këtë poezi dhe në disa të tjera të këtij autori, janë rezultat i një angazhimi leksikor, kulturologjik, folkloristik të një komuniteti të shquar dhe të dalluar në mbajtjen e komunikimit sa gjuhësor dhe folkloristik, që bëjnë të njëjtën abstraksion mbi shprehjet që hasim: “Hej, ç’më kujton kohën e shkuar,/o shoku im, me këtë këngë,/kur jeta rridhte e trishtuar/dhe s’ishte veç vajtim e këngë.” Apo, ndoshta gjuha thjesht shpreh analogji shumë të përgjithshme, që formohen në mënyrë të pavarur nga vetë gjuha: “se ç’m’u kujtua nëna …/e shkreta,/ si tundte kokën flokëborë, kur më vështronte me ca letra/me një kalem të ngrënë në dorë”.
Kjo, ndoshta është një intuitë para-konceptuale e barazimit të rrëfenjës me strukturën metafizike që na shtyn të flasim për një kulturë dhe një rrëfenjë të lidhur me arsyen e librit dhe përditësisë, si një diskurs (siç mund të sugjerohet në bazë të Grady dhe Johnson 2003; shih gjithashtu Lakoff dhe Johnson 1999)? Kjo do të sugjeronte që skemat analoge të zakonshme tek “Kujtime që më zgjoi një këngë” janë epifenomene natyrore të ontogjenezës njerëzore (siç propozohet më qartë në fjalën e re të Lakoff dhe Johnson 2003). Në tërë kontekstin e analogjive autori formon qasjet kognitive gjuhësore me metaforat:
A- “Dikush, një ditë e qesëndisi:
“Çtë duhet këngët, o Aleks?
Ti librat nuk i ke për fis,
Merri, bre, zdrugjet të të presë”.
B- “meri, bre sharrat dhe turjelat
dhe flake tutje atë kalem.
Mos ngri më këngë, ngri bucela,
Siç bënë të tutë denbabaden!”
Qasjet kognitive gjuhësore
Duke parë shembujt e mësipërm, sqarojmë se qasjet kognitive gjuhësore në metaforë edhe pse janë kritikuar në mënyrë të përsëritur, mbesin një domosdoshmëri e analogjive poetike. Për të qenë më shumë të qartë në lidhje me lidhjen që supozojmë dhe të kuptojmë se duhet të mbajmë si të tillë midis skemave analoge, thelbi mbetet mes përdorimit të gjuhës, si një arsye më shumë, dhe gjuhës së përzgjedhur si gjuhë efikase mesazhiere (Murphy 1996, Jackendoff dhe Aaron 1991, Vervaeke dhe Kennedy 1995, Stern 2000). Dhe këtë e bën mjaft mirë autori, duke shtuar “ç’e do në thurrte sërish këngë/dhe letrat bëheshin vandak?/në to do gjeje vetëm brenga,/sikur i shkruante me gjak”. Duket qartë, se autori ka qenë mjaft i qartë në lidhje me qasjet kognitive gjuhëore, si një njohës i shkëlqyer i dy gjuhëve që në thelbin konkret kanë komunikuar bukur edhe historikisht, edhe gojarisht, edhe kulturologjikisht. Kjo lehtëson lidhjen midis të dhënave të ndërtimit të mesazhit dhe konstrukteve teorike. Këtë poeti na e jep mes vargjeve të tij që kanë një gjuhë të bukur, të lehtë-lexueshme, që mbahen mend lehtë dhe që eleminojnë skematizmin semantik. Na formon atë që është thelbësore në fakt, për një arsye të eleminimit të skematizimit semantik, që duket se është i vrazhdë në përgjithësi, dhe na forcon më shumë arsyen për të kuptuar lidhjen mes gjuhës dhe mendimit figurativ në veçanti: “Dikush një ditë e qesëndisi:/”Ç’të duhen këngët, o Aleks?/Ti librat nuk i ke për fis,/merri, bre, zdrugjet të të presë.”
Në këtë poezi pa u futur shumë më thellë, gjejmë një lidhje të fuqishme që na depërton lehtasi mes diskursit dhe metaforave, për të kuptuar fare qartë filozofinë e urtësinë e poetit, arsyet e mundshme dhe derivatet, që kërkohen si dëshmi në mbështetjen e saj që propozohet me synimin e tij të qartë.
Propozimi që seleksionon vargu i autorit e bën poezinë të fuqishme edhe sot dhe pason të parat arsye nga tri mundësitë e përshkruara gjerësisht më lart: se mjetet e veçanta të përdorura në metaforat aktive (Goatly 1997, Goddard 2004) janë forca shtytëse në negocimin e analogjive të zakonshme.
Jo më kot nëna e autorit sillte këngë të plota në memorjen e tij, ku disa “me shkëlqime bukurie/disa me trima si azganë,/disa me afshe dashurie,/ disa me dallgë e tramundanë …” kërkonin brenda astarit të trashëgimisë kulturore të rrëfenin me forcën e shpirtit tërë diskursin e metaforës në poezinë e Pano Çukas. Kjo e gjitha afrohet me skemat përtej arsyetimit logjik.
Skemat e arsyetimit logjik
Skemat e përdorura rregullisht për arsyetimin analogjik janë studiuar në bazë të sjelljes verbale të natyrshme në analizën e diskursit kognitiv-gjuhësor (Musolff 2004, Chilton 1996, Zinken, Hellsten dhe Nerlich në shtyp). Për shembull, transmetimet kulturologjike dhe format diskursive janë studiuar gjerësisht (Musolff 2000, Bolotova dhe Zinken 2004), kriteret logjike shpesh përdorin metafora strukturore (Musolff 2004) dhe format e tjera figurative brenda diskursit shpesh janë të përshtatura nga ngjyrë-metafora (Nerlich 2006). Analogjet në diskursin letrar përdorin përshkrimet stereotipike të situatave, të transmetuara për arsye të përditshme për të ofruar perspektiva vlerësuese mbi temat e diskutuara (Musolff 2006). Tek Pano Çuka kjo vjen që në titull: “Kujtime që më zgjoi një këngë”, ku analogjia na bënë të kërkojmë më shumë në derivatin e vetë kuptimit figurativ të skemës “Ç’e do në thurrte sërish këngë/dhe letrat bëheshin vandak?/në to do gjeje vetëm brenga,/sikur i shkruante me gjak.”
Pra duket qartë, se kuptimi figurativ i skemave të tilla nuk është i qartë, nëse nuk sqarohen më tej. Ndërsa folësi që propozon një metaforë të veçantë ka një kuptim të veçantë figurativ në mendje, metaforat e reja fillimisht janë të hapura për disa interpretime dhe mund të përdoren për vlerësime kundërshtare, si në rastin e mësipërm “në to do gjeje vetëm brenga” (Hellsten 2000). Kjo kërkon hapje. Hapja e skemave të tilla analoge “Ç’e do në thurrte sërish këngë/dhe letrat bëheshin vandak?/në to do gjeje vetëm brenga,/sikur i shkruante me gjak.”; çon në një periudhë të domosdoshme negocimi mes mesazhit dhe kuptimit, në të cilën poeti angazhon forcën e diskursit që këto forma të synojnë e të krijojnë një ‘pakt konceptual’ (Brennan dhe Clark 1996) lidhur me kuptimin e shprehjes duke përsëritur, riformuluar ose refuzuar metaforën.
Një shembull i mirë-dokumentuar është pikërisht kjo poezi, e sjellë në diskursin letrar nga rrëfimi i huazuar mnë memorjen kulturore në tërë thelbin e saj logjik. Interpretimi i preferuar i metaforës në tërë kontekstin e saj kapërcen dhe mendimin dhe forcon një arsye tjetër lidhëse, me të cilën lexuesi kupton se ku qëndron thelbi: “në dhomëzën e tij (Aleks Halili) pa dritë/s’gjetën veç letra e kalem. Po i dogjën këngët e tij që atë ditë/se kishte vdekur – thonë – verem”. Nga ana tjetër, përdorimi i kësaj analogjie shkon tek njohuritë stereotipike të jetës shoqërore të një përditësie familjare si një analogji për marrëdhëniet e saj “Ajo nuk e dinte se në botë/kish pasur shumë Aleks Halilë,/që shkriheshin përditë në lotë/që shuheshin përsi kandilë” dhe më tej “S’dinte se një poet në Pukë/tretej nga dhimbja për fëmijët/që përgjëroheshin për bukë/që përgjëroheshin për dritë”, apo akoma më tej duke vënë theksin e mesazhit “e shikon pra, që këto letra/s’të japin bukë, o biri im? …/kështu më thoshte nënë-shkreta/dhe psherëtinte pa pushim”.
Konkluzion
Në përfundim, sqarojmë mes leximit dhe analizimit të kësaj poezie të poetit Pano Çuka, se një metaforë e diskursit të analogjisë dhe skemave të arsyetimit logjik është një qasje e bukur gjuhësore që përmban një ndërtim funksional kognitiv gjuhësor dhe që, në kontekstin e duhur, i bën lexuesit/dëgjuesit të ndërtojnë një kuptim efikas logjik, i cili është negociuar në diskurs. Kjo do të thotë se metaforat e diskursit janë formë-specifike në kuptimin që analogjia është evokuar nga një njësi e veçantë gjuhësore, dmth. një çift i veçantë kuptimi i formës konvencionale, që në rast është kënga jo thjesht si frymëzim, por si një konventë konvencilae për mesahin tejet filozofik të potit.
Diskutimi në fjalë mund të ndryshojë nga qëllimi i disa lexuesve dhe kuptimi ndryshimor mes kulturave, duke diskutuar një temë të ngjashme nga të gjithë lexuesit dhe njohësit e kulturës minoritare, ku autori bënte pjesë, po aq dhe vlerat e pashmangeshme kulturologjike, që lidhen sa mes rrëfenjave gojore, aq dhe atyre të shkruara dhe që komunikojnë me shprehje të ndërsjella të kuptueshme në një komunitet të mrekullueshëm më nivel të plotësuar kulturologjik dhe si një funskion poetik të plotë gjuhësor. Ne kështu me analogjitë, mesazhet dhe format diskurs-metaforike të poezisë së poetit Pano Çuka flasim ende si në një fakt-realitet. Aty është e gjitha, mesazhi dhe filozofia aty është thelbi që na ka lënë ky krijues, për të kuptuar më të rëndësihmen: “Mbi nënën time disa herë/ka mbirë bari dhe u tha./Por kënga mbetet si pranverë,/mbetet ajo porsi kala.”; pavarësisht nga gjuha me të cilën këto të gjitha flasin në përditësi.
(Analiza ka referenca)
@copyright
