Tema: Njohja e njeriut postmodern, si procesion letrar të Alisa Velaj-t
Nga Emi Krosi
Veprat konkrete të artit të fjalës, duhet t’i nënshtrohen detyrimisht “operacionit” të kritikës letrare, jo vetëm mbi bazën e studimit të veprave konkrete, sepse nuk përcaktohen kategori in vacua, të receptimit, me pika referimi, që kur lexojmë: të lexojmë duke u udhëhequr nga parime të përpunuara estetikisht, duke i ndryshur (mododifikuar), me njohjen e mëtejshme të veprës dhe autorit, por edhe si depertim i ndërsjelltë i teorisë dhe praktikës, (pra njohjes nga leximi), sipas (Cleanthi Brooks-it), kemi “lloje të ndryshme konceptesh kritike dhe konvencionesh ”. Ky motiv më nxiti të risjell një qasje krejt ndryshe rreth kësaj poeteje, jo si “idealizëm” të poezisë femërore, por si njësi tërësore kuptimore, drejt lexuesit bashkëkohor, që metoda dhe modeli i interpretimit , të jetë argument bindës mëpërtej kohës së tashme.
Erë zjarriErë zjarriErë zjarriGishtave të puhisëMbi dy tela kitare.
Orkestra nis e nxehetPa kurrfarë shkaku…
Unë nuk e hedh atë valle, Homunkulus*Kam moshën e gjetheve, prej një jeteDhe çdo përpjekje për të kapur ajrinMë shpërblehet me fantazma fluturimesh.
Erë zjarriErë zjarriErë zjarriGishtave të puhisëMbi katër tela kitare.
As ti nuk duhet ta hedhësh atë valle, Homunkulus,Je qenie e shpikur dhe aspak e lindurDuhet të dashurosh së tepërmi për të mos humbur krejt.
Valltarët si ti, i këputi një korrent ereTek prisnin në ekstazë kërcej zymbylash.Je i fundit i asaj dinastie, Homunkulus!
Erë tymiErë tymiErë tymiKitara u zhduk si të mos ish asgjë.
Ah, si nuk më dëgjove një herë, birKy ishte i mbrami rol yti drejt përsosurisëKy ishte i vetmi rol…
S’do të kesh mëshirë të robërosh, as muretAs veten s’do të kesh më frikë ta robërosh taniZgalemi ynë, ngjizur në një mirazh kafazi!
(“Ishte roli yt i fundit, Homunkulus”)
Poezia nuk është vetëm arti i të kuptuarit, por edhe një etyd shpirtëror, sa mohues aq edhe pohues, për të përmbushur përplotmërinë e saj se modelet poetike sipas mënyrës së konceptimit të realitetit brenda poetikës së receptimit , anojnë jo vetëm drejt një poezie të përjetimit, me format e shprehjes së modernes, duke çmontuar lirizmin spontan të vetëdijes dhe pavedijes, jo vetëm si procedim të lëndës artistike, por duke na sjellë një “dikotomi mes gjuhës e realitetit, mes dëshirës dhe mundësisë”, sipas (Hugo Friedrih), duke u larguar nga trashedenca e krijimit nga Zotit të Njeriut, “përtejbota”, “përtejjeta” kanë dallim mes qenies së fajshme njerzore dhe Hyjit të Krijimit, nuk është “pengu”, as tharmi i mbartshëm poetik, “pa cak”, deri në zgrip të botës, ku homunklus-i është jo vetëm dimensioni i të panjohurës së shkencës por edhe motivi par exelence, i Alisës, “për të bërë një burrë pa lidhje” sipas një grupi shkenctarësh mjekësh japonezë, (Kadomatsu,Nkamura, Ishizuka), mënyra e sjelljes së poezisë moderne, që hapet me flakërimin: erë zjarri/Erë zjarri/Erë zjarri, që përsëritet pas vargjeve dymbëdhjetë, përsëri në formë trevargore, teksa kungimi zjarrmor në formë të një metanarrative si teknikë postmoderne “i nënshtrohet keqpërdorimit” sipas (Thomas Walker-it), se brenda një vepre arti është krejt normale, sidomos sot, kur arti shihet më shumë si kombinim sesa si krijim. Autori postmodern nuk e koncepton origjinalitetin si shpikje ex nihilo, por si mënyrë specifike e trajtimit të një objekti, në postmodernizëm shpjegimi i këtij procesi kthehet në parim krijues dhe njihet me emrin “poioumenon” për (Alastair Fowler-in). Një risjellje e anaforës dhe epiforës, përsëritjes, [Erë zjarri (përsëritet 6 herë)] dhe sërishmi përsëritja e trevargorit tjetër [erë tymi, (përsëritet tre herë), fjal zjarr zëvendësohet me fjalën tymi ], se predikimi i zjarrit, është “katarsis” nga e keqja. Zjarri pastron, ligësitë, ndotjet njerëzore, shthurjen e tyre dhe hiri i tij, është bekim për të rilindur jetë të reja, që ndërfutet me ndërtekstorinë elotiane, “predikim i zjarrit” si “pastrues” mëkatesh, sipas Budës, ndalon dëshirat dhe epshet që i çojnë njerëzit në mëkate. Të gjitha “fuqitë” njerëzore për pushtet, duhen ndaluar. Në vedat induse, Zoti i Zjarrit, është i pavdekshëm, por vargjet: gishtave të puhisë/Mbi dy tela kitare./Orkestra nis e nxehet/Pa kurrfarë shkaku…prirjet avangardiste ku metaforika dhe simbolika realizohen në mënyrë të çrregullt. Kjo poezi në pikëpamje të strukturës dhe të idesë poetike duket kapriçioze, si ndaj mosrespektimit të rregullës metrike, ashtu edhe ndaj mosrespektimit të konteksteve logjike poetike, për (Edlira Çerkezi-n), “është gjuha e komponimeve metaforike dhe simbolike”, ky lloj tëhuajëzimi, ka një koncept individualist, se sipas (Louis Dumont-it) “individualizmi ” është konfiguracion ideologjik modern”. Për dekodimin e veprave të tilla luan rol:
a) nënteksti, në shtresëzimet e të cilit synohet qasja drejt mesazheve të tërthorta,
b) ndrëkallja e ekuivalencës stilistikore dhe sintaksore,
c) kornizat narrative kompozicionale dhe poetike rikuptimësohen,
d) shenjohen paradokset semiotike të (pa)kohësisë, duke u përdorur edhe teknika e flash-
back-ut, unë nuk e hedh atë valle, Homunkulus./Kam moshën e gjetheve, prej një jete/Dhe çdo përpjekje për të kapur ajrin/Më shpërblehet me fantazma fluturimesh, një zhbërje e njësisë kohore universale, sheston të gjitha kohët letrare, duke shpalosur një gjuhë tjetër, nëpërmjet alkimisë së fjalës, se “universi ligjërimor dhe ideor sintetizohet rreth një boshti poetik të fuqishëm, dimensionet poetike bëhen shpërthyese e konotative”, sipas (Yllka Filipi-t), autori postmodern nuk e koncepton origjinalitetin si shpikje ex nihilo, por si mënyrë specifike e trajtimit të një objekti. Për (John Barth-in), “letërsia postmoderne është letërsi e shteruar” prandaj konceptet e metaforës e simbolikës, janë “përbërësit” edhe të krijimit po ashtu edhe shkatërrimin e Homunkulus-it të Velajt, sepse njeriu apo Supernjeriu, (si krijues mes Unit/ Vetvetes dhe Zotit në letërsi), “thyhen” gishtat, edhe në hapirën e intekstit (mesazhet, e-mailet, chatet në internetit), gishtave të puhisë/Mbi katër tela kitare./As ti nuk duhet ta hedhësh atë valle, Homunkulus,/Je qenie e shpikur dhe aspak e lindur/Duhet të dashurosh së tepërmi për të mos humbur krejt., se ajo krijesë Antinjeri/Antikrisht nuk është humane, se humanoidët nuk dashurojnë. Shkatërrimi i çiftit: antinjeri/antihumanoid, kanë thyer kodet dhe nënkodet e mëparshme, se nga “tradita e mëparshme të para viteve 90-të” për prof. (Ymer Çiraku-n), nuk ka mbetur më asgjë, madje edhe termat e postmodernizmit janë vjetërur sepse sot poetika e postmodernizmit, ku intertekstualiteti si “interaksion gjenerik kompleks” për (Linda Hutcheon-in) ka rënë. Vargjet: je i fundit i asaj dinastie, Homunkulus!/…/Kitara u zhduk si të mos ish asgjë./Ah, si nuk më dëgjove një herë, bir/Ky ishte i mbrami rol yti drejt përsosurisë/Ky ishte i vetmi rol…., roli i (pa)përsormërisë së njeriut mbaroi. Gjithërrokshmëria e Mbinjeriut niçejan, merrejep elemente të një kumti të (tej)njerëzores, për të kuptuar vendin e njeriut në këtë botë, ku hapsira jonë po ngushtohet, nga lufta, varfëria, tsunamet, sëmundjet, viruset, madje poetja Alisë, luan me kodet letrare të njeriut virtual (jo vetëm në laboratorët e të ardhmes robotët etj). Për (Roaul Eshelman-in) postmodernizmi “po vdes” duke ia lënë kohës emërtimin e epokës së re, “tash qarkullojnë shumë emra – performatizmi, metamodernizmi, dixhimodernizmi, post-postmodernizmi, po i përmend vetëm disa. Ndoshta duhen vite para se të arrihet një konsensus i vërtetë”. Fundvargjet e ballafaqojnë poeten me vetëdijen eternike, që përmbyset honeve të shpirtit, fryma njerëzore, “tepron” dhe “mungon”, në fundpoezinë: s’do të kesh mëshirë të robërosh, as muret/As veten s’do të kesh më frikë ta robërosh tani/Zgalemi ynë, ngjizur në një mirazh kafazi!. A mund të quhet lirika brenda pengut të pafalshëm, ku Qenia dhe Antiqenia, krahërojnë me Njeriun dhe Mbinjeriun, duke kërkuar gjithëherë nëpër dimensionet e panjohura? A ndodh vallë? Në poezinë e Alisa Velës, po!
BIBLIOGRAFIA:
1. Brooks, Cleanthi. (1947): “Literary Criticism”, English Institute Essays 1946, New York.
2. Çiraku, Ymer. (2011): Shqyrtime kritike nga historia e letërsisë shqipe, “Albas,” Tiranë.
3. Dumont, Louis. (1997): Ese mbi individualizmin, “Korbi”, Tiranë.
4. Eshelman, Raoul. (2014): Performatism, the epoch after postmodernism. Symbol, No. 2, Tirana – Prishtina – Skopje, 2014.
5. Filipi, Yllka. (2013): Individualizmi si dukuri atipike në letërsinë bashkëkohore shqiptare, (Kumtesë mbajtur në Simpoziumin Shkencor të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, New York), 22 Dhjetor 2013. http://illyriapress.com/individualizmi-si-dukuri-atipike-ne-letersine-bashkekohore-shqiptare/
6. Fridrih, Hugo. (1974) : The structure of modern poetry (From the Mid-Nineteenth to the Mid-Twentieth Century), Northwestern University Press, Evanston, USA.
7. Fowler, Alastair. (1989): The History of English Literature. Cambridge: Harvard University Press.
8. Hutcheon, Linda. (“913): “Beyond Postmodernity.” Symbol, No. 1, Tirana -Prishtina – Skopje.
9. Kuno, N. Kadomatsu, & K. Nakamura, & M. Miwa-Fukuchi, & T. Hirabayashi, & T. Ishizuka. (2004): Mature ovarian cystic teratoma with a highly differentiated homunculus: a case report, “Birth Defects Research Part A”: Clinical and Molecular Teratology.
10. Shënim: Homunculus (Mbretëria e Bashkuar: / hɒˈmʌŋkj homləs / hom-UNK-yuul-əs, SH.B.A . hoʊˈ- / hohm-, latinisht: [hɔˈmʊŋk ;lʊs]; "person i vogël") është një përfaqësim i një qenieje të vogël njerëzore. E popullarizuar në alkiminë e shekullit të gjashtëmbëdhjetë dhe trillimet e shekullit XIX, ajo historikisht i është referuar krijimit të një njeriu miniaturë, plotësisht të formuar. Homunculus së pari paraqitet me emër në shkrimet alkimike që i atribuohen Paracelsus (1493–1541). De natura rerum (1537) përshkruan metodën e tij për krijimin e homunculëve: që spermatozoidi i një njeriu të kalbëzohet vetvetiu në një kastravec të mbyllur për dyzet ditë me shkallën më të lartë të kalbjes në barkun e një kali, ose të paktën aq gjatë sa të vijë në jetë dhe të lëvizë vetë, dhe të trazohet, gjë që vërehet lehtësisht. Pas kësaj kohe, do të duket disi si një burrë, por transparent, pa trup. Nëse, pas kësaj, ai ushqehet me mençuri me Arkanumin e gjakut njerëzor dhe ushqehet deri në dyzet javë dhe mbahet në nxehtësinë e barabartë të barkut të kalit, prej tij rritet një fëmijë i gjallë njerëzor, me të gjithë anëtarët e tij si një tjetër fëmijë, i cili ka lindur nga një grua, por shumë më i vogël.Këtu, karakteri i Homunculus mishëron kërkimin e një shpirti të pastër për të lindur në një formë të vdekshme, duke kundërshtuar dëshirën e Faustit për të derdhur trupin e tij të vdekshëm për t'u bërë shpirt i pastër. Ideja alkimike që shpirti nuk është i burgosur në trup, por përkundrazi mund të gjejë gjendjen e tij më të ndritshme ndërsa kalon përmes rrafshit material është thelbësore për karakterin.Krahasimet janë bërë me disa koncepte të ngjashme në shkrimet e alkimistëve të mëparshëm. Megjithëse fjala aktuale "homunculus" nuk u përdor kurrë, Carl Jung besoi se koncepti u shfaq për herë të parë në Vizionet e Zosimos, shkruar në shekullin e tretë pas Krishtit. Në vizione, Zosimos ndeshet me një prift i cili shndërrohet në "të kundërtën e vetvetes, në një antroparion të gjymtuar". Fjala greke "anthroparion" është e ngjashme me "homunculus" - një formë zvogëluese e "personit". Zosimos më pas ndeshet me antroparion tjetër në ëndrrën e tij, por nuk përmendet krijimi i jetës artificiale. Në komentin e tij, Jung barazon homunculus me Guri Filozofik dhe "personin e brendshëm" paralelisht me Krishtin. Në alkiminë islamike, Takwin (arabisht: تكوين) ishte një qëllim i disa alkimistëve myslimanë. Në kontekstin alkimik, Takwin i referohet krijimit artificial të jetës në laborator, deri dhe përfshirë jetën e njeriut, në: https://en.wikipedia.org/wiki/Homunculus, Grafton, Anthony (1999): Natural Particulars: Nature and the Disciplines in Renaissance Europe. MIT Press; Jung, Carl (1967). Alchemical Studies; Besetzny, Emil. (1873). Die Sphinx; Vienna, Hartmann, Franz (1896). The Life of Philippus Theophrastus Bombast of Hohenheim: Known by the Name of Paracelsus, and the Substance of His Teachings. London; Kegan Paul &Trench,Trübner & Saladin, Kenneth (2012). Anatomy and Physiology: The Unity of Form and Function, 6th Edition. McGraw-Hill.
11. Walker, Thomas. (1996): “Postmodernism and the study of the future.” Futures Research Quarterly.