Përsiatje
Të shkruarit është një pasion që gjithnjë ka përfshirë shumë njerëz. Në kohët e sotme, për shkak edhe të mundësive që sjellin rrjetet sociale, prirja është shndërruar në njëlloj ‘sporti’ me të cilin merret kushdo. Dhe këtu, nuk se ka ndonjë gjë të keqe; punë tjetër pastaj sa besohet te vetja, çfarë vlerësohet nga publiku dhe nga Mendimi Letrar e, më në fund, si reflekton dukuria te institucionet. Gjithsesi, shënimi kritik, vërejtja dashamirëse, këndi i vështrimit, mospërmbajtja dot e sarkazmës, pse jo edhe të treguarit e një ‘horizonti’ tjetër, të gjitha këto marrin këtu një kuptim sa profesional, aq edhe njerëzor.
Në këtë udhë, vështirë të thuhet apo të formulohet me pak fjalë ajo çka dallon një autor - lindur për të shkruar - nga një tjetër që, rëndom, mbetet në tentativë, megjithë përpjekjet e rrjeshme. Mendoj - dhe nuk po them asgjë gjë të re apo aso që s’dihet, thjesht përpiqem të pasuroj argumentin - mendoj pra, që të shkruarit vërtet është një gjë e lindur. Prirjet, jeta, shkolla, leximet, kanë vendin e vet në këtë ‘histori’. Por çfarë të bën përshtypje, çfarë ndjen, mendon, përjeton, e më në fund, si i shndërron ndjesitë e tua në fjalë, në krijim, e gjithë kjo është një proces, dukuri, gjendje, që lidhet me talentin dhe edukimin. Shumica e krijuesve - dhe këtu nuk ka asgjë për t’u adhnuar - tentojnë, kanë dëshirë, por u mungon ndjesia letrare, ndonjëherë edhe formimi gjuhësor, gjëra që rëndom nuk shprehen dot me fjalë; ato më së shumti ndjehen në atë çfarë përcillet në publik.
Përmasat e frikshme të të shkruarit pa përgjegjësi, etja në rritje për të botuar sa më shumë e çdo gjë, fiksimi i çuditshëm për t’u quajtur me çdo kusht shkrimtar, poet, sa vjen e fryhet (dukuria e kam fjalën) krejt si në fabulën e njohur me bretkosën… Po përpiqem të sjell më poshtë disa pasazhe aso që tregojnë pikërisht njëlloj diletantizmi në të shkruar, gjë që ky art, asnjë art, nuk mund ta marrë seriozisht. Nëse dinamika (e dëshpëruar) për të bërë letërsi do të paraqitej në një grafik, ky do të na tregonte nivele të ndryshme diletantizmi, por gjithnjë në diferenca të papërfillshme.
Ja si e bën ‘prozën’ dikush: “Kur ishte në spital mendja i ishte përqëndruar thjesht në ata pacientë që i shfaqeshin parasysh.” Duke ikur nga gabimet drejtshkrimore dhe të pikësimit, mund të thuhet se këtu thjeshtëzimi ekstrem e mbyt çdolloj dëshire për të treguar. Por ndodh edhe që autorët të shtiren si ‘të thellë’. Dikush, në përpjekje për të bërë jo vetëm letërsi, por edhe pak filozofi, shkruan: “Jeta nuk është kaq e thjeshtë sa ç’e mendojmë ne, por është e ngatërruar. Ka të përpjeta dhe të tatëpjeta dhe i lumtur është ai që i kapërcen pa marrë parasysh vështirësitë. Asnjëherë jeta nuk është vaj, por quhet “e pritura e të papriturave”.
Në tekste të tilla nuk ka vend për shumë koment; por vetë fakti që shkruhet e rrëfehet kaq rëndom për gjëra të thjeshta, duke menduar ndërkaq se është ‘marrë përsipër’ të thuhet shumë, flet për një pasiguri e naivitet që pak mund ta trazojë lexuesin. Ka edhe letrarë të cilët sajojnë gjendje që, sipas ndjesisë së tyre, do të duhej të sillnin tension, të krijonin situata; kurse në të vërtetë, janë thjesht e sërish shprehje të diletantizmit letrar dhe të prozaizmit: “X (emri i personazhit i ndryshuar nga unë - V.S.) lëvizi disa muskuj të fytyrës duke i tkurrur fort ato pavetëdijë. Ishte i dyzuar nëse duhet t’ja ndërpriste hovin e fjalës, apo ti jepte kohë për ta shtyrë bisedën, për të sqaruar diçka më tej.” Prapë e prapë prozaizëm: “Zekthi i dëshirës të madhe, por dhe merakut ei padurimit ishte futur dhe po i thithte gjithëshka në qënien e tij.” E vështirë të mos ndjehesh keq nga kakofoni këso. Përtej naivizmit në të shkruar, frazat kanë edhe gabime logjike dhe drejtshkrimore gjer në zgrip.
E megjithatë, aspekti drejtshkrimor është ndër gjërat e fundit për të cilat mund të qortohen disa autorë. Kakofonia në fjalë sot po pushton botimet dhe rrjetet. Të vjen vështirë të shpjegosh disa parime, por ja që një shumicë nuk arrijnë të kuptojnë se përceptimi jetësor dhe ai artistik janë dy gjëra të ndryshme, pavarësisht pikëtakimeve. Letrarë të papërtuar e pasionantë duan ta shkruajnë jetën; por s’ia dalin artistikisht. “Donte të qante, por lotët nuk i krijoheshin dot.” Kështu shkruan dikush në… romanin e tij. Mendoj, pakgjë mund të ta kujtojë letërsinë në këso të shkruari. Ndoshta defekti është tek fjala ‘krijoheshin’, ndoshta vetë situata e dhimbjes është disi e sforcuar. Anatol Frans* thoshte: “Për zemrën është mirë të jetë naive, por jo për mendjen.”
Por është kaq e vështirë t’ua shpjegosh këtë letrarëve të sotëm, që i vizatojnë skenat me aq lehtësi dhe madje tallen me atë që mund ta quanim natyralizëm: “E ëma, Mama Maria, sapo më pa, filloi të qante me ngashërim e të ligjëronte nën zë, pasi ishte darkë. U ula pranë saj dhe e përqafova, por dhembja e nënës nuk mjekohet me fjalë. Për të s’ka ilaç që ta shërojë, sepse është një plagë që nuk ia gjen asnjë lloj kurimi. Është plagë shpirti. Asaj i është ngulur thika në zemër, ndaj është e pashërueshme.”
Janë kaq naivë e të mangët në mënyrën se si shkruajnë; dhe nuk i përcjellin dot lexuesit asnjëfarë kënaqësie. Horge Luis Borges nënvizonte: “Edhe letërsia është një formë gëzimi. Nëse lexojmë diçka me vështirësi, autori s’ka qëlluar në shenjë.” Është e thjeshtë të thuhet, por ecë e binde prozatorin e fiksuar. Nuk jemi as gjykatës, as mëtonjës të së vërtetës; thjesht shprehemi, përpiqemi të ndihmojmë që pamja e Letrave Shqipe të jetë sa më e pranueshme për të gjithë. Por ja ç’ndodh kur të rrëmben gjendja e sajuar: “Diçka i pëshpëriti fëmijës, ndërsa ai heshti. I mituri u ul në ndenjëse, ajo qëndroi në këmbë. Jashtë, në pistë, avionët ngjanin me ca buaj që shkrofëtinin. Çuditërisht nuk nxirrnin avuj nga trupi.” Pra, që të mos merrem me krejt tekstin problematik, “nuk nxirrnin avuj nga trupi”… dhe skena vjen kaq skematike dhe e palexueshme.
Diletantizmi nuk është faj, pavarësisht ndërgjegjësimit për shkallën e talentit dhe të mundësisë reale për të krijuar. Por problemi është që tani ata kërkojnë botues, bëjnë presion mbi libraritë, flasin dosido për kolegë ku e ku më të talentuar, madje përfshihen në soj-soj antologji, (që tash mund të quhen edhe antilogji). Sigurisht, do kalojë edhe kjo, si shumë dukuri të tjera.
Përpjekjet e dëshpëruara për të zbukuruar përdhunshëm tekstin, por duke e shkatërruar edhe më keq atë, më kujtojnë atë thënien e Tolstoit të mençur për femrat që ai pëlqente më shumë e, mes të tjerave… “ato që dalin pa u lyer dhe ndihen të bukura gjithsesi”. Shikoni si ngutet e ngatërrohet autori i mëposhtëm: “Dielli i nxehtë i Qershorit, i qetë, i patrazuar, ashtu si çdo vit, përshkonte mes për mes kupën e qiellit.” (T’i lëmë të tjerat, por kjo “ashtu si çdo vit” është kaq diletanteske dhe asfare letrare. Apo e kam gabim?)
Disa autorë, të ardhur vonë në këtë profesion, gjithashtu mund të jenë më të kujdesshëm, nuk duhet të botojnë çfarë u thotë mendja për momentin, anipse shijet dhe mendimet gjithnjë janë të ndryshme: “Ajo, t’i biem drejt, ishte kurvë dhe e njihnin të gjithë, sikur ta kishte të shkruar në ballë. Por ja që ai, i panjohur, s’e njihte. E mati mirë me sy dhe po priste përjashta si për t’u eglendisur me veten. Edhe asaj i bëri përshtypje gjatësia dhe trupi në dukje i fortë, e vuri re me një shikim të pjerrët nga brenda jashtë.” Dhe pas këtyre ‘përshkrimeve’ ku teprimi kërcet, ja si shkon më tej, në një paraqitje të acaruar të personazhit: “Mos të dukem i zbërdhulët, i rrjepur, apo i llangosur? Mos të ngjajë i përvuajtur në fytyrë, apo i mëshirshëm? Edhe atë që po mendon ti, e kam gjithnjë me vete.”
Duke lexuar gjithfarë tekstesh që, për çudi, marrin edhe çmime - anipse nëpër juri (edhe njëherë tjetër çudi) gjenden emra që e mbajnë veten për perëndi - më kujtohen fjalët e shkrimtarit japonez Haruki Murakami për romanin “Getsbi i madh” të Skot Fitzxherald: “Nuk kishte asnjë faqe të mërzitshme në të gjithë librin.” Ja, kjo është letërsia. Por ne jemi në të tjera situata. Në çfarë po lexojmë, skematizmi ngushton dhe deformon pareshtur skenat brenda krijimit dhe, në një harmoni të trishtë me thelbin e pagjetur të krijimit, denatyron edhe mënyrat e të shprehurit. Shumë autorë kujtojnë se po thonë gjëra të rëndësishme për personazhin apo në tërësi, kurse janë duke shkruar fjalë në erë, në mos pa kuptim. Ja një episod i tillë: “Secili prej tyre, në shpirtin e saj të ngazëllyer, ishin shëndruar në krahë, me të cilët ajo, do të fluturonte fare lehtë, atje, drejt ndjenjave të saj.”
Të shkruarit letërsi duke u sforcuar, me njëlloj amatorizmi që veç rënkon, pa ndjesi të lindur, pa koncept gjuhësor e letrar, nuk u bën përshtypje jo më individëve, por ndonjëherë as institucioneve, që normalisht, duhej të mbanin ekspertë në ato zyra. T’i qasesh programit shkollor me të shkruara dosido, me gabime skandaloze, me gafa të pafalshme, do të thotë ta shkatërrosh Arsimin, t’i shndërrosh në farsë mësimin dhe provimet, ngjarje të rëndësishme të jetës shkollore.
“Ai që këndon, i lehtëson hallet e tij,” thoshte Servantesi i madh. Një shumicë letrarësh e botuesish vërtet veç ‘këndojnë’; ata janë të lumtur dhe, realisht, ndoshta nuk bëjmë mirë që ua ‘cënojmë’ lumturinë. Gjithsesi, me shkrime këso nuk ndalen as grafomanët, as botuesit; madje as edhe institucionet. Te ne, prej kohësh që s’mbahen mend, ka një pajtim pa kushte me të papërkryerën… Ajo pranohet, ajo vlerësohet; tatëpjeta është e sigurt. Por si njerëz të fjalës, e kemi për detyrë të ndalojmë ndonjëherë, të hedhim sytë përqark, të shqyrtojmë do tekste, të përpiqemi të kuptojmë dukuritë dhe të përndajmë ndonjë mendim, pse jo edhe sadopak shpresë për ta përmirësuar këtë episod të vështirë të artit.
……………………………………………………………..
*Emrat e autorëve të huaj janë shkruar sipas parimit të shqiptimit. Faleminderit për mirëkuptimin.
Comments