top of page

TRËNDAFILI I GJAKUT


Prof Dr Resmi Osmani

Tregim


Mazrek-Arilë , në Çamëri, qershor 1870.

Kur erdhi Çelua në shtëpi, dielli ishte në të perënduar.

Qielli kuqëlonte si i përgjakur dhe ca re të rralla dukej sikur kishin marrë flakë . Nënë e bijë dolën në krye të shkallëve, drita u lbyri sytë dhe u përshkënditi trupin. Çelua, i mbuluar nga drita që i binte pas shpatullave, po çapiste i buzëqeshur prapa hijes së tij të gjatë. Nënë e bijë zbritën me vrap shkallët me klithma gëzimi. Çelua u përkul që ta përqafonte e ëma.

- Firari i nanës, sa më kishte marrë malli!

E mori në gji të saj, e puthi në faqe, i mori erë me ashk në gushë dhe sërish e puthi ëmbëlsisht.

-Vëllathi i motrës, të vdes unë për ty!

Iu hodh në qafë dhe e mbuloi me të puthura.

Hynë brënda.Nanës, kur i vinte i biri, oh sa rrallë që vinte, i dukej sikur qeshnin edhe muret e shtëpisë, gurët dhe drurët e oborrit, kur dëgjonte zërin e tij, kali hingëllinte në katua, qielli çelej dhe mbi shtëpi derdhte dritë. ”Gëzohu, gëzohu” i thoshin nanaës edhe era edhe hëna, edhe yjet edhe dielli dhe qielli! Nga gëzimi çelte lule borziloku dhe trëndafili, tundte degët dhe fëshfërinte fjalë dashurie ulliri i oborrit, cicërinin dallëndyshet nën strehë të shtëpisë.

Kishte ardhur djali i vetëm, drita e syve të saj. Për të i regëtinte zemra, e treste meraku dhe dhimbja e shpirtit, se mos o Zot, e gjente ndonjë e keqe. Ai nuk pranoi tu nënshtrohej halldupëve dhe të shkonte nizam për shtatë vjet në Jemenin e largët, ku thoshin që piqej buka në diell! Doli malit, zgjodhi jetën e firarit. Bashkë me shokë të tjerë. Malet e Çamërisë u mbushën me djem firarë që turqit me përbuzje i quanin “hajdutë” dhe u qepeshin pas si langonj, për t’i kapur gjallë apo vdekur.

Nana e dinte që ai bënte jetë të vështirë. Ku ngrysej nuk gdhihej, drekonte staneve, strehohej dimërit shpellave, flinte verës nën mbulesën e qiellit dhe yjet i bënin dritë, etjen e shuante gurrave dhe krojeve. Por ishin të shumtë edhe ata që i bënin strehë, i ruanin,i mbronin dhe ndanin me ta kafshatën e gojës. Zaptijet s’u ndaheshin, koshadhet [1]e turkut i ndiqnin.

Nana e kundronte dhëmbshurisht dhe lumturohej për të se ishte rritur e burrëruar. Flokët gështenjë e kaçurrela i derdheshin mbi supe, fytyra e rrahur nga dielli dhe era përngjasonte si e ngjyer në bronz, shikimi i tij kishte mprehtësinë e shqiponjës.Trupi i tij kishte shkathtësinë e shqarthit kur kalonte shtigjet e monopatet.Pyjet ishin limeri i tij, e fshihnin po edhe e flladisnin verës dhe e ngrohnin dimërit. Hieja e vdekjes s’i ndahej, e ndiqte pas, por ai e përqeshte, e tallte, e përbuzte dhe lozte me të si macja me miun. Plumbat i kishin shpuar gunën dhe grisur fustanellën. Flaka e barutit të martinës i kishte përcëlluar gishtat. Kishte marrë edhe plagë, për to ai thoshte se janë stoli e trimave. Kishte vrarë, për tu mbrojtur,por nuk e kishin vrarë! Për kokën e tij gjall a vdekur, kajmekami i Pargës kishte vënë dy qese me flori.

Nana i dinte të gjitha këto. Gëzohej dhe i drithërohej shpirti sa herë ai hynte në shtëpi tinëz. Edhe kur vinte, flinte me martinën te koka dhe pisqollën nën jastëk. Bënte gjumë të lehtë, ndërsa ajo nuk mbyllte sy, rrinte dhe përgjonte zërat e natës që mund të sillnin gjëmën.

-Djalëth ’im- e pyeti ajo me zë të mekur- mos të pa njeri kur erdhe?

-Edhe mund të më kenë parë. Nuk mund të eci gjithmonë si hije. Pa qeder, janë njerëzit e fisit tonë.

Nuk e di nëse e more vesh? Në Lops, koshadhet e turkut vranë në prag të shtëpisë Zeqir Rakipin.

-Po. Që atë ditë që ndodhi. Pasi u plagos, vrau veten që të mos binte gjall në dorë të turqve. Më erdhi keq e më pikoi në shpirt. Ishim shokë e kemi qënë në të njëjtat limere, kishim ndarë ujët e pagurit dhe kafshoren e bukës.Hakun nuk ja lëmë pa marrë.

Ai heshti mandej u kthye nga e ëma:

-E po Nanë, luftë është. Edhe do vriten.Vdekja na ndjek pas që kur lejmë.Ajo s’ka as radhë as moshë.

-Jaram kur kështu?

-Jo edhe shumë. Kemi shpresë që edhe Shqipëria do të bënet. Burrat e dheut janë ngritur. Në krye është Abdyl Bej Frashëri, nga Çamëria është Abedin Pasha Dinua, nga fshati ynë Tahir Meta. Sa të na bëjnë zë, edhe ne që kemi marrë malet do të mblidhemi me ta!

Nuk e zgjati më bisedën. Ktheu kokën nga vatra ku ziente kusia e bakërt. Oda ermironte gjalpë, mish qingji dhe kanellë. Mori frymë thellë. Kjo ishte aroma e shtëpisë. Për të e merrte malli. Në çast ndjeu se e kishte marrë uria.

Kur ishin duke darkuar, ai vërejti se e motra s’ia ndante vështrimin. Donte diç t’i thoshte por nuk po e vendoste. E motra ishte rritur. I kishte rënë një dritë e bukur dhe hijeshi vajzërore. Rubia ishte vajzë e bukur. Po i vinte koha për tu martuar.

-Rubie, je rritur e zbukuruar.Po të vjen koha të shkosh te trimi yt!

Ajo u skuq si paparunë dhe ungji kryet si e zënë në faj.

- E shoh që diç do të më thuash. Po të ndiej.

-Pse ta fsheh, jam në merak për ty, vëllaçko. Jeta e firarit, veç mundimeve, ka edhe rrezikun për jetën. Ne vetëm ty të kemi.

U bë heshtje. Dëgjohej vetëm tringëllima e lugëve në limba.

-Motër, nuk jam vetëm. Kur fle dimërit në shpellë, në hyrje të saj bën roje për mua një ulk. Jemi bërë miq dhe ndajmë të njëjtën strehë. Kur udhëtoj udhëzave në verë, një shqipe më bën hije dhe më prin rrugën. Në limerët e mi të gjithë më duan: bletët e egra më gostitin me mjaltë, thëllëzat me vezë, drurët e pyllit, gorricat,, thanat, kumbullat, lajthitë, më ushqejnë me pemë, burimet më shuajnë etjen me ujë brisk të ftohtë. Barinjtë e presin napën e djathit e ma ulin në sini, nanat dhe motrat e malësive të Kurrilës, më shtrojnë e mbulojnë si djalin dhe vëllanë e tyre. E sheh që s’jam vetëm! Është e vërtetë, kam edhe armiq: Kajmekamin e Pargës, hafijet e shitur dhe koshadhet që na gjuajnë pas si të ishim egërsira. Po neve na do dhe na ruan populli ynë.

-Oh çelo vëllai, mu morën mentë nga gjith ato sa the. Gjysmat e tyre, ato me ulq e shqipe po i marr si shaka të tuat!

Për një çast, kur e ëma i la vetëm, ai pyeti të motrën:

-Po Nedon time e ke parë?

-E kam parë, si lastar, e bukur e tërë hijeshi. Ajo të prêt.

Nanës që ia kapi dëgjimi çuçrimën e tyre, iu kthye të birit:

-Nedua s’do të presë gjithë jetën. Do dërgoj xhixho[2] Mersinin që të presë ditën e dasmës për vjeshtë të parë.

I biri s’u ndje si të mos kishte dëgjuar.

Më në fund ai u tha pse kishte ardhur. Do të shkonte për vajrëkim[3] në Arrilë. Haxhi Dulit i kiste vdekur e ëma, Memeja. Çelua ishte gdhirë shumë herë në atë shtëpi kur ishte në mal të Viglës në Arrilë. Ajo nanë bujare, fisnike, e dashur dhe e dhimbsur e kishte pritur dhe përcjellë si ta kishte djalin e saj. I ishte bërë nanë e shkuar nanës. Arriliotët ishin njerëz me besë, të gjendur e bujarë për firarët, aq sa nuk ua shpërblenin dot. Do shkonte të paigoriste Haxhiun për vdekjen e së ëmës. Ti bënin gati petkat e reja që të shkonte si i kishte hije sërës së tij.

E ëma mbeti, u mpak, u mrrol e u bë grusht.

-Memeja, rahmet pastë e iu prehtë shpirti në xhenet, po ti bir nuk do të shkosh për vajrëkim, sheshit e ditën më drekë. Edhe po të shkojnë të dyzetat, shko kur të gjesh rast. Hallin ta dinë dhe s’të fajësojnë.

-Jo Nane, nuk dua të ta thyej zemrën, por Çelo Mezani se ha turpin me bukë e të ndahet nga njerëzit, nga frika e halldupëve. Edhe ti s’duhet të ma kërkosh këtë.

-More djlëth’im, ty të kanë në grykë të martinës. Hafijet të ruajnë. Kajmekami[4] ka vënë shpërblim për jetën tënde dy qese me flori. Drita dhe shkëlqimi i floririt verbon shikimin dhe shpirtin e të ligut dhe ngjall lakminë e të pangopurit. E çfarë nuk mund të presësh nga zagarët e turkoshakëve. - Ajo foli e foli, iu lut, por ai e kishte vendosur. Ajo e kuptoi se ishte e kotë. E dinte sa këmbëngulës ishte i biri dhe më në fund tha:

-Zoti të ruajt, për mua e tët motër dhe të ritë e tu!

Nana s’mbylli sy gjithë natën. Ajo natë ishte si një makth, si një ëndërr e gjatë dhe e frikshme, e mbushur me angullima qensh dhe vajtime kukuvajkash. Kur feksi drita e zbehtë e lindjes që, zuri të shtyjë muzgun drejt perëndimit, ajo ishte si e dërrmuar. Shkoi dhe e zgjoi të birin. Ai duhej të nisej shpejt.

Çelua u la, u ndërrua dhe piu kafenë. Dita kishte zbardhur. Nxori kalin dhe i vuri takëmet, ngjeshi gjerdanin me fishekë, hodhi martinën në krah dhe vuri në brez pisqollën e sermajtë. Para se të vinte këmbën në yzengji, Rubia këputi një tufë borzilok dhe një trëndafil gjak të kuq. Borzilokun ai e vuri në xhep të xhamadanit, ndërsa trëndafilin, e motra ja vuri te thileja, në krah të majtë, afër zemrës.

- I pashëm e i nisur si dhëndërr. Kështu të do motra. Mos harro ta heqësh trëndafilin kur të afrohesh te shtëpia e mikut, se ata janë në zi. Udha e mbarë dhe të fala!

Ai u përkul nga shala dhe përqafoi Nanën. Ajo fshiu lotin me cep të shamisë. Përbrenda kishte një boshllëk që, s’e linte të ngopej me frymë dhe zemra e plakur, e shtrëngonte dhimbshëm. Gjunjëprerë ajo i shkoi pas deri sa ai doli nga porta dhe kali mori revan. E ndoqi me sy deri sa kaloi vreshtat dhe korien e ullishtave, pastaj ai humbi pas kojdheles që merrte udhën tatëpjetë. Mendjengritur e me një parandjenjë të së keqes, u kthye në shtëpi. Që të humbte mendjen e të harrohej, nisi të fshinte oborrin dhe t’i hidhte ujë sofatit të luleve. Po ajo ditë do të ishte e gjatë, orët e pritjes nuk shtyheshin. Sytë i mbeteshin nga shtegu ku do të shfaqej i biri kaluar mbi atin e bardhë.

* * *

Lajmësi i parë i zezonës ishte kali. Hyri me turr nga porta e hapur, pa kalorësin. Sytë i kishte të qelqtë nga llahtara dhe nga goja i kullonin jargë e shkumë, djersa i kishte lagur mantelin e bardhë. Qingla i ishte këputur dhe shala kishte shkarë djkathtas. Shala, jelet dhe ijet ishin me pllanga gjaku të tharë. Ai hingëlliu dridhshëm dhe kur qëndroi, nisi të çukërmonte truallin me këmbën e djathtë.Nana dhe Rabua u turrën të tromaksura tek ai.

-Ku e ke tët zot, ku e ke Çelon!?, - pyei kalin si të qe njeri që t’i rrëfente.

Ai e pa me sytë e tij të qelqtë e të akullt. Asaj, kupa e qiellit i ra mbi krye si plumb i rëndë. Bota ju err, dielli u shua. Asgjë më nuk pipëtinte. Dhimbja e brendshme e grreu shpirtin e saj egërsisht me një forcë ulëritëse e vajtuese. U mpi, kurmi ju ftoh dhe fjalët i ikën. Zemra i therte dhe i rrihte si të donte të shqyente kraharorin, por ajo shtrëngoi dhëmbët dhe s’e la ulërimën të dilte jashtë gjoksit. Ku ta dish, djali mund të ishte gjallë!

Rabon se mbajtën gjunjët. Zuri kokën me duar dhe bërtiti sa u tundën malet.

-Çeeelooo, vëllai i motrës, të kanë vrarë?! Qyqet ne ç’na gjeti!... Ishte një klithmë e zgjatur, vajtuese për tu dhimbsur gurëve e drurëve.

Gulçi e mbyti, lotët e verbuan, dënesat i shkallmuan gjoksin, i binte kokës dhe shkulte flokët me pavetëdije.

Sakaq ovoroi u mbush plot. Erdhën kushërinjtë, fisi dhe gjitonët.Të gjithë pyesnin, por askush nuk dinte t’u thoshte gjë. Dëshmitari i vetëm ishte kali, por eh, kali nuk kishte gojë të fliste.Flisnin vetëm sytë e tij. Në ta kishte llahtari!

Hallat dhe xhaxheshat zunë vajin, por Nana nuk i la.

-Hyni brënda, -u tha- nuk dua vaj pa xhenaze. Mos ndillni gjëmën, Çelon e kam të gjallë!

Heshtja që pllakosi ishte e rëndë dhe e padurueshme si vdekja.

Në odë hyri një nga djemtë e kunetërve.

-Xhaxheshë, dil pak te porta se të kërkojnë.

-Kush është, pse nuk vjen brënda?

-Nuk e njohim, nuk do që të vijë.

Lajmësi i dytë. I rrem. U afrua si hije, duke ecur lakadredhas. Kishte çehre të keqe, qose, të rrudhur dhe një shikim tinëzar me dritë të verdhë. Petkat i tundeshin në trup si të mos kishte eshtra, duart i dridheshin sa s’dinte ku t’i fuste.

Nana ju afrua me hapa të ngadalta, por të sigurta. E kishte mbledhur veten.

- Kush je ti, njeri apo fantazmë, dhe çfarë kërkon të më thuash?

- Më ka dërguar kajmekami. Erdha të të them se Çelon ta zunë të gjallë koshadhet me kajmekamnë. Ndërroi ca dyfekë po u lavos në dorë dhe e zunë të gjallë. E kanë nisur të lidhur për në hapsanë. Kështu e psojnë ata që ngrenë dorë mbi Sulltanë.

-Kush je ti more gjak prishur, që vjen e i thua të rreme nanës së Çelo trimit! Ai nuk bie në dorë të hasmit i gjallë. Po dijeni, në qoftë kjo fjalë e vërtetë, hasha ja kam bërë gjinë dhe kam për ta vrarë vetë! Hiqmu sysh, pjellë e keqe! Mjerë ajo nanë që të ka lindur.

Lajmësi i remë, i trembur, bëri vrap tatëpjetë pa kthyer më kokën pas.

Nana hyri Brenda. Nuk tha asgjë për të huajin. Dha porosi të shtronin divanin, të hapnin qilimat, të vinin jastëkët, të piqnin kafenë. Ovoroi ishte mbushur sa s’kishe ku të rrije më.Kishte rrjedhur gjithë Mazreku, shoqëria e miqësia.

Lajmësit e tretë. U dukën kur dolën nga ullishta. Përpara printe kali i zi që i sillte Nanës djalin e vrarë.

Ditë e zezë, kali i zi, i zi lajmi që sillte. Ishte Haxhi Duli me trimat arrilotë.

Nana u doli para.

-Bëhu trime, ti moj nanë, se Çelon ta kanë vrarë- i tha Haxhiu dhe e përqafoi.

-Ajo i ktheu atë përgjigje që do të mbahej mend brez pas brezi në Çamëri:

-Mirë bënë që e vranë, se trimat ashtu e kanë, po Çelon e kam të gjallë, ra shehit për vatanë. Ra shehit[5] për Shqipërinë, e nderoi Çamërinë!

Po kur kali i zi me meitin hyri në portë, nana i vuri duart në kokë: ”Zot më mbaj mendjen”, mërmëriti ajo.Kur hyri meiti në shkallë, nana nuk tha dot një fjalë, kur hyri në derë të odasë, i ranë breshër lotët menjëherë. Nana me lot në qepallë u përkul dhe e puthi në ballë. Ajo nuk nxori zë. Njerëzia u gurosën. Djemtë e Haxhi dulit e shtrinë meitin në divan, ngadalë e me kujdes, sikur ruheshin mos ta lëndonin dhe zgjonin. Rabua vuri kujen dhe nisi vajin me ligje:

O Çelo a sha vëllanë

Ti s’u dorëzove i gjallë,

Dole malit me firarë

Se do të merrnin nizam,

Në Jemen në Arapistan.

The”Jemeni sishtë për mua,

Unë halldupët nuk i dua”

Nana e mori mikun dhe e çoi në odanë e miqve.

-Thuajma ,Haxhi Duli, si e vraë tim bir? Kush ma ka borxh gjakun?

Haxhiu zemërvrarë nuk dinte nga t’ia niste.

-Sa kish rënë dielli në mal të Viglës, na erdhi Çelua për vajrëkimnë e të shkretës nanë. M’u mbush shtëpia me dritë. Fjalët që më tha, ma zbutën si melhem dhimbjen nga vdekja e sime ëme. Piu kavenë, u llafosëm, qam hallet pastaj u ngrit të ikte. E luta të qëndronte për drekë dhe i thashë të mos dilte në atë vakt, se mos kishte rënë në sy të hafijeve të turkut e i kishin ngritur ndonjë pusi.Nuk e binda dot.E përcolla deri në të dalë të fshatit. Në të hyrë të Vrohonait, mu ne pusi i Sulejmanit, i kishin zënë pusinë. Ishin dy vetë të vënë nga kajmekami i Pargës, Hizra me Sulo Budanin. Pa i bërë zë, e qëlluan të dy njëhershe. Martina e parë e zuri në sup të djathtë dhe ai se mori dot martinën e tij nga supi.Kur e panë që ishte goditur, Sakua u zbulua dhe i tha:

“Prite Çelo Mezani, e ke peshqesh nga kajmekami”

Çelua u përgjegj: Sako Budan i pabesë, o kulish i kahpesë[6], pse s’bëre zë të të presë? Martinën në krahë e keshë, me njëqind e një fushekë!”

E qëlluan tri herë. Ai nuk arriti t’u përgjigjej. Kur dëgjuam krismat e armëve, na shkoi mëndja për keq. Bashkë me djelmtë nxituam për te vendi i ngjarjes. Ai kishte dhënë shpirt dhe vrasësit kishin marrë arratinë.

Të dy afijet, ata rrufjanët e kajmekamit, edhe pse e vranë, nuk guxuan ti afrohen e t’i merrnin armët. E mbajtën vrapin në Pargë. Faqezinjtë, për një grusht para turpëruan Vrohonanë dhe Çamërinë anembanë! Çelua ishte në besë time. Gjakun ma kanë borxh mua. Edhe po të bëj kurban një nga djemtë, hakën nuk e lë pa marrë!

Miku u kthye në odanë e burrave. Deri aty dëgjohej e qara e qyqe motrës, Rabos:

O Çelo o sha vëllanë,

Edhe fushat për ti klajnë,

Klajnë fusha e klajnë male,

Të klan kali në katua,

Thotë”Kush do ma hipë mua”

Nana shkoi në dhomën e meitit. Djali dukej sikur flinte. Ajo i zbërtheu xhamadanin. Në atë vend ku e motra i vuri trëndafilin, në këmishën borë të bardhë, ishte trëndafili i gjakut.Plumbi e kishte marrë në zemër.

Lajmani djalin dhe vishmani si dhëndërr. Ky kësodh është edhe dasma e tij! Bëni gati drekën e mortit.

* * *

Nuk kaluan shumë ditë dhe në Mazrek, te puset e Dobrës, në sheshin ku mblidheshin burrat, nën hijen e rrapit të madh, rapsodi këndoi së pari këngën-elegji të Çelo Mezanit, që shpejt u përhap në gjithë Çamërinë, ajo edhe pas njëqindepesëdhjet vjetëve, vjen e freskët, e bukur, melodioze dhe e dhimbshme, si ditën e parë që u këndua.

Tiranë ,vjeshtë e tretë 2010.

[1] Koshadhe dhe zaptie,formacione ushtarake turke që ndiqnin kryengritësit. [2] Xixho(çam) xhaxha [3] Vajrëkim(çam) ngushëllim në rast vdekjesh. [4] Kajmekam(tur.) nënprefekt. [5] Shehit- dëshmor [6] Kahpe- kurvë, grua e përdalë.

83 views1 comment

1 Comment


Imer Krasniqi
Imer Krasniqi
Nov 20, 2021

Trimat nuk vdesin, por jetojne ne zemren e popullit, qe ju thure elegjie te perjetshme, siqe eshte rasti me te pavdekshmin Celo Mezanin!

Like

Shkrimet e fundit

fjalaelireloadinggif.gif
bottom of page