Shkencat bujqësore...

Shkencat bujqesore hipotekat e perparimit shqipetar

Shkencat bujqesore boterore u zhvilluan me hapa shume te shpejta , gjat dekadve te fundit te shekullit te kaluar . Prodhimi bujqesor , u perfshi ne revolucionin e gjelbert , qe ishte nga revolucionet me te rendesishme , qe ka njohur historia . Pse dhe si ? Rritmet e shtimit te popullsise se globit dhe jetgjatesia njerezore u rriten , si asnjehere tjeter . Mbas dy luftrave boterore, kerkesat ushqimore , per sasi dhe cilesi njofen standartet me te larta , qe jane njohur ndonjehere .

Kerkesat cilesore te ushqimit te njerzve , shtruan problenmmin , per te rritur me shume kafshe , per mish dhe prodhime te tjera blegtorale , qe lypnin domoisdoshmerisht , te ushqeheheshin kafshet me produkte drithi . Ne shumicen e vendeve te zhvilluara , konsumi i drithit , per kafshe i kalon dyfishin e sasise se drithit te shpenzuar , per buke . Nuk po permend ushqimin e kafsheve te lluksit , qe gjithsesi konsumi i drithit nuk eshte ne shifra sinjifikative . Kafshet e sherbimeve policore , ato ushtarake dhe koleksionet e kafsheve me vlera turistike , perbejne nje kontigjent tjeter , qe kerkojne drithe dhe produkte cilesore blegtorale . Te tera keto kerkesa maximale , ne sasi dhe cilesi , shtruan problemin e rritjes se produkteve bujqesore , qe gjeten zbatim , ne revolucionin e gjelber , qe u zhvillua shekullin e kaluar . Shqierine e perjashtoi Enveri , nga revolucioni i gjelber.

Ne Amerike revolucioni i gjelber ishte zhvilluar ne vite me perapara dhe me parametra me cilesore . Kete realitet po e pasuroj me nje shembull . Kur Krushovi vizitoi SHBA , e cuan ne nje parcelle te misrit hibrid , ne Ajova . Ai u befasua nga lartesia e bimeve te miserit , nga madhesia e kallinjve , nga sasia e kallinjve , ne njesine e siperfaqes . Vete Hrushovi , nuk ishte amator i shkencave bujqesore , por aktiv i tyre .

Flasim , per nje shtet si Rusia , qe ka toka pa fund dhe te pasura me lende ushqyse . Prodhimi I drithit ne Rusi , ka pase tradite te hereshme , por edhe shteti sovjetik i kushtoi rendesi zhvillimit bujqesor, si nje nga kushtet e suksese te luftes se ftofte .Krahasimi I zhvillimit bujqesor , me Ameriken , e pat lene dhe vijon ta leri me prapa Europen dhe gjithe boten . Vete Hrushovi e pranoi , qe misri rus , eshte liliput i atij amerikan . Eshte pikerisht koha , kur Krushovin e quajten Nikita Kukuruza ( Misri ) . Kishte ndodhur bumi madh bujqesor . Shkenca pat hyre ne gjenet brenda atomit molekular. Shkenca gjenetike , ne Amerike ishte bere rutine e dites , kur ne Rusine krushoviane , shkenca gjenetike ende belbezonte .

Ne se na lejohet te thellohemi me tej , misri hibrid i Amerikes dhe krejt superioriti ne shkencat bujqesore , krijoi superioritin ekonomik dhe parathenien , per renien e murit te Berlinit . Gara ishte fituar paqesisht nga kampi kapitalist , me ne krye Ameriken . Hrushovi nuk kishte gabuar , kur vlersoi maksimisht misrin ne Ajova dhe jo vetem ne Ajova , por ne perendimin kapitalist boteror. Arritjet e shkencetareve shqiptare , Hysen Lacaj dhe Ahmet Osja, ne kerkimet shkencore , per misrin e renditen shqiperine ne vendet , qe disponojne hibride te shquar autoktone .

Gjenetika nuk ishte shkence e pa njohur , por zhvillimi I saj mori karakter industrial duke u perdorur ne siperfaqe te gjera dhe ne tufa te medha te gjerit te gjalle . Po jap disa shifra krahasuse , per te preceptuar se cila eshte fuqia energjitike e shkences gjenetike te farnave dhe te damazeve potenciale . Farnat e hibrideve gjenetike , japin keto shifra te peraferta dhe te rrumbullakosura :

Gruri nga 30 , ne 60 Kv/ha . Misri , nga 40 ne 120 Kv/ha, Pambuku , nga 12 Kv/ha , ne 30 Kv/Ha . Perime nga 250 Kv/ha , ne 1 mije Kv/ha. Qumusht nga nje lope , nga 3mije litra , ne 7 milje lira , Qumusht nga nje dhi , nga 250 litra , ne 2500 litra . Mish nga i dose , nga 12Kv ne 30 Kv./dose . Veze nga nje pule , nga 120 kokra ne 290 kokrra .

Perpara 60 vjetesh , keto rendimente ,qe aktualisht , jane rutine , i perkisnin gjyshes te prallave .

Kohet e fundit shtypi yne ka dhene nje lajm edhe me shume sensacional : Ne Kine eshte krijuar nje lope , qe jep 18000 kg qumusht ne vit . Per mua kjo shifer eshte e pa perceptushme . Pse ? Ne 100 ditet e para te laktacionit , lopa jep gjysmen e sasise vjetore te qumnmushtit. Ne rrastin e lopes kineze 9000 litra , qe i korespondon shifres 90 Kg/dite . Kjo lope duhet te peshoi mbi 1 mije Kg. , nga 600 Kg , qe peshojne lopet rekordiste te sotme . Sado , qe jane shifra te papreceptushme , nuk mund te ngulet kembe , ne mosbesim . Perpara 50 vjetesh edhe shifrat e rendimenteve te sotme , te bimeve dhe kafsheve , na jane dukur po kaq te pa realizushme .

Revolucioni shkencor bujqesor po thellohet nga dita ne dite , duke i bere me te pa besushem skeptiket maltuzjane se Globi eshte i pa mjaftushem , per te perballuar ritmet ne shtimin e popullsise dhe jo vetem te popullsise , por dhe te industrise faktike dhe blegtorise te industrializuar .

Zhvillimi gjenetik i bujqesise i parapriu me sukses shtimit te popullsise ne numur, ne jete cilesore dhe ne jeten mesatare njerezore . Gjenetika eshte shkenca , qe e transformoi jeten e gjalle bujqesore . Veprimet e njeriut kane nderhyre ne qelizen jetesore , duke e ndryshuar ate , drejt nje zhvillimi , jasht normalitetit historik .

Akademija e sotme shqiptare , pa humbur kohe , duhet te kthehet aty ku e lane tre akademiket e shquar bujqesore : Permeti , Tartari dhe Lacej .

Ne shume vende te botes se perparuar eshte ngritur nje opinion , kunder farnave dhe kafsheve te perpunuara gjenetikisht , por shkencetaret pranojne qe ndryshimet e gjenomit , shkenca ka mundur t’u japi drejtim miqesor me jeten njerezore . Perparimet jane arritur ne kulturat perimore te serave . Bimet e serave , rriten , me nje nenshartese , rezistente . Plehrat e lengshemn u jepen bimeve me ujitjen me pika . Zbulimi me i madhe eshte krijimi i plehrave dhe insekticideve miqesore me jeten e njeriut. Per c’do kulture dhe lloje te gjese se gjalle , ka nje kod gjenetik , qe shmang devijimet natyrore te gjenomit bujqesor- blegtoral . Flasim , per prodhimit” bio “.

Shkencat bujqesore shqipetare gjejne teren zhvillimi , qysh me fermen “Fulltz “ ne Kavaje , ne vitet 30 te shekullit te kaluar . U perforcuan me krijimin e Universitetit bujqesor ( Ish Instituti i larte ) dhe me Institutet kerkimore shkencore , qe ishin 17 . Ne kete shkrim , do mundohem , per sa eshte e mundur , te mos bie ne perseritje , te librit tim , per kete problem , qe mbetet dilema , me e madhe e c’do lloj bujqesie te nje vendi te caketuar .

Libri im , per 16 shkenceteret shqipetare eshte botuar ne virin 2009 , ka 203 faqe dhe eshte botuar nga “Julvin” , ne Tirane . Edhe sot , qe i hodha nje sy librit tim , kontatoj se eshte i plote dhe ka perfshire , te tere problematiken dhe autoresine e shkencetareve titullare , te c’do disipline shkencore , ne shkencen nacionale shqiptare . Shkencat boterore edhe , atbote , kur eshte botuar libri im , kane pase qene vite larg Shqiperise .

Por shkenca dhe bota jane ne levizje . Shkenca bujqesore , nuk mund te punoi vetem me shabllone . Prodhimi dipendohet nga klima dhe toka . Nuk mund te kopjojme arritjet e shkencave bujqesore , pa e bere Shqiperine , nje parcelle eksperimentale te bimeve dhe kafsheve . Dikush mund te shtroi pyetjen : “Ti nuk ke ndonje grade shkencore , pse nuk jua le kete trajtese kolegeve , qe i kane fituar me djerse keto grada? ” Kjo pyetje , eshte reale , por ka brenda edhe pergjigjen . Specialisti , qe punon ne prodhim dhe vete fermeri i sotem , mbeten njerzit me te interesuar , per zbatimin e shkences . Vetem me zbatimin e shkences , mund te behen konkurente , ne treg dhe mund te hedhin baza , per fuqizimin real te ekonomise , qe drejtojne . Ata specialiste dhe fermere , qe nuk zbatojne shkencen ne prodhim , i pret falimenti i sigurte . I pare problemi , ne kete veshtrim , specialisti dhe fermeri , jane te interesuar sa dhe shkencetari , ne mos me shume , per zbatimin e shkences bujqesore , ne prodhimin e gjere . Ne periudhen , me siper permenda fjelen “ne mos me shume “ . I qendroj kesaj shprehje kategorike Pse dhe si?

Ne se nje rekomandim shkencor , nuk eshte i sakte , prodhimi e flak , pa meshire . Pa pyetur cili eshte autori shkencor , ose forumi shkencor , qe e ka rekomanduar. Per kete problem madhor , po jap nje shembull nga praktika e gjere . Instituti bujqesor Lushnje certifikoi varitetin e grurit “Jubileu “ dhe e hodhi ne prodhim , ne vitin 1975 . Ne sektorin Plug te ish NB Lushnje , kete varitet e mbollem ne te 600 Ha. qe mbillte sektori . Kjo ndodhi , per kembenguljen e agronomit te ndjere , Robert Hajdari .

Kryeagronomi i asaj kohe , Mentor Permeti , me sugjeroi , te mos e mbillmin siperfaqen te tere , me “Jubileu “ , por ta provonim , deri ne 100 Ha. Roberti kembenguli te mos humbismin nje vit bujqesor , sepse sipas certifikimit shkencor , behej fjale , per 45 Kv/Ha . Une , si pergjegjes i ekonomise , mbeshteta agronomin e sektorit dhe jo shkencetarin e shquar , Permeti . Ne korrjet e atij viti , realizuam rendimentin 38 Kv/ Ha . Rendiment I pa kenaqshem krahasuar me investimet maksimale , qe i kushtuam , per punime , pleherime dhe sherbime . Variteti i rekomanduar nga Instituti autori “Jubileut “ , kishte nje koefcent te larte shkoqje , kur i binte hederi i autokombajnes . Kjo shkoqje , qe binte ne are llogaritej deri ne 8 Kv/Ha . Sugjerimi yne u pranua , nga Keshilli shkencor i Institutit dhe ky varitet u hoq nga skema e variteteve te grurit , per te gjitha zonat . Me von , kam degjuar , qe eshte perpunuar me tej gjenetikisht dhe eshte krijuar nje varitet me rezistent . Me sa kumtova del e qarte se tereni e korigjon shkencen . Keshtu ndodh gjthnje ne bujqesi , sikurse ne te gjitha shkencat .

Mbas Mbreterise , regjimi monist e shpalli “armik “ Fulltzin dhe nuk e pranoi me ne Shqiperi . Bujqesise shqiptare ju dha drejtikm politik . U shtuan siperfaqet nen kulture , por prodhimi nuk leviste , sic e planifikonte politika moniste . Ai shtet , dikasterin me te rendesishem , kishte “Komisjonin e planit te shtetit “ . Ne shtete kapitaliste , ky dikaster nuk ekziston , por planifikimi realizohet nga kerkesat e tregut .Nga KQ , bujqesise ju dha drejtimi , i prodhimit te drithit . U formulua parrulla “ Drithi te prodhohet dhe ne gur “ . Kjo ishte parrulla me antishkencore , qe njifet , sepse guri eshte thjesht materjal ndertimi .

Kjo parulle antishkencore , u pasua nga tjetra , edhe me flagrante se e para , kjo parulle , perkufizohej keshtu : “Bujqesia eshte ceshtje e gjithe popullit “ . Kjo parrulle habiste te madhe e te vogel , sepse bujqesia eshte zanat nga me te veshtiret . Me veshtiresi e aplikojne bujqit dhe fermeret , monizmi shqiptar e konsideronte pune , qe e kryente c’do student , c’do ushtar , c’do polic , c’do i semure , perfshi dhe grate e materrnetit .

Realisht te semure psikike ishin Enveri me pasusit e tij , qe nuk kishiin zene kurre pune me dore dhe kerkonin qofte ke daja . Populli shqiptar , po kalonte pjesen me te veshtire te jetes . E kercenonte ne c’do cast zija e bukes . Pavarreisht parullave idioteske te Enverit dhe Partise , bijt e popullit perveshen menget dhe themeluan Institutet shkencore , qe u bene promotore te rriutjes se prodhimit bujqesor , ne shifra te nevojshme , per sigurimin e ushqimit optimal te popullit shqiptar . U kalua nje peridhe e zise se bukes , ne vitin 1952 . Ne vitet e tjere prodhimi bujqesor – blegtoral , pesoi rritje te ndjeshme . Ne vitin 1988 u prodhua gjithe drithi i nevojshem , nje sukses , nga me te rendesishem , ne historine e prodhimit bujqesor shqiptar . Krahas drithit , u rriten edhe prodhimet e tjera . Nuk u krijua nje bollek ushqimor , por nuk u ndie me zija e 1952 dhe brezat u rriten me nje norme ushqimore te pranushme , per kohen , qe u reflektua ne shendetin e popullsise .

Kete zhvillim bujqesor e realizuan bijte e ketij populli , qe i kam permnendur ne librin , qe citova me lart . Shkencetraet , e vertet te kesaj periudhe jane keta bij te popullit shqiptar : Mentor Permeti , Viktor Puka , Andrea Shundi , Hysen Cobani , Teki Tartari , Ahmet Osja , Sotir Pasko , Kico Ceku , Hysen lacaj , jakov Mile , Petraq Sotiri , Fadil Llubani , Faik Barjaktari , Novruz Shtylla , Abedin Cici , Xhelo Murraj . Sejcili nga keta shkencetare , ka nje emer te shquar shkencor , ne nje dege te shkences bujqesore – blegtorale dhe pyjore .

Kur u krijua Akademija e shkencave , shkencetaret e profileve bujqesore aderuan , ne kete forum prestigjioz dhe u bene pjese e rendesishme e zbulimeve , te orientuara nga Akademija . Midis akademikeve te pakte , qe kishte Akademija shqiptare e shkencave , tre ishin te profilit bujqesor . Akademiket bujqesore , Mentor Permeti , Teki Tartari dhe Hysen Lacej , ka kohe , qe jane bere per ndjese . Vendet e tyre , kane mbetur bosh , ne Akademine , ku kontribuan dhe lane nje krijimtari , me te cilen krenohen brezat .

Akademiket bujqesore u angazhuan ne pune te thelluar akademike , edhe ne kohen e Demokracise , pas vitit 1990 . Ne kete periudhe , akademiku i ndjere Mentor Permeti punonte me kohe te plote , ne kabinetet e Akademise , ndersa akademiku tjeter i ndjere , Teki Tartari , me bashkepunim te Dr. Profesor , Petraq Sotiri , kane drejtuar nje sektor te kerkimeve shkencore , nen kujdesin e Akademise se shkencave . Puna e thelluar shkencore e ketij sektori akademik , perqendrohej ne studimin dhe krijimin e kultivareve te reja , ne pershtatje me kushtet e klimes te vendit tone .

Me sa kam dieni , ky sektor , nuk funksionon me , pas vdekjes se Akademikut Tartari . Jeton bashkepuntori i Tekiut , qe me ndihmen e administrates se Akademise se shkencave , te funksionoje , simbas programit , qe kane pasur hartuar , Tartari dhe Prof. Dr. P. Sotiri . Ne kete kenveshtrim , kam parasysh , aktivizimin e shkencetareve te rinj , qe kjo pune e mirfillte shkencore , te vijoi , me ritmet e nevojshme , per trashegimine shkencore .

Nga sa permenda , shkencat bujqesore , kane pasur tradite te vyer , ne kuader te Akademise se shkencave . Kjo tradite lipset te vijoi te gjenerohet dhe te pasurohet , nga ky brez i i ri i shkencetareve , kur kemi fatin , qe disa shkencetare bujqesore ende jetojne moshen e tyre te bardhe.

Problemin e shkencave bujqesore aktuale , ma rikujtoi Profesor Dr. Andrea Shumndi , i cili me shkroi se ishte organizuar ne Akademi , nje sezon , mbi punimet shkencor te Andreas . Problemi ishte diskutuar dhe trajtesa e Andreas ishte vleresuar maximalisht nga auditori shkencor . Ne fotografine , qe me poston Andrea , duket Z. Skender Gjinushui , qe i doreson diplomen e mikut te akademise , profesor Andreas . Nepermjet ketij evenimenti krijova bindjen se Drejtusit aktuaale te Akademise , jane te predispozuar , per te ndjekur traditen e aktivizimit te shkencave bujqesore , atje ku e lane tre akademiket e famshem bujqesore , qe kane merituar pavdekesine .

Per Akademine tone , dy shkenca lipset te jene prioritare : Albanologjia dhe bujqesia .

Aktualisht Akademija eshte shume e vonuar , ne qasjen ndaj bujqesise . Asnje i huaj nuk do ta besoi se aktiviteti i Akademise shqiptare nuk ka ne perberjen e saj , gjysmen veprimtari bujqesore . Ne fakt Akademija aktuale , mjaftohet me nje falndermin , per Profesor Andrean . Ne ballafaqim me bujqesine , Akademija e shkencave shqiptare aktualisht eshte inekzistente .

Une nuk e kuptoj , pse kjo heshtje e gjate e Akademise , per bujqesine . Me c’fare shkence prodhuse do te merret tjeter , vec bujqesise ? Enveri beri prioritare industrine e rende . Nje cmenduri shekullore !

Te pakten te veje ne nivelin , kur bujqesia kishte tre akademike . Sado , qe nuk e njoh mekanizmin e shpalljes se akademikeve , e shof si mangesi largimin e Akademise nga sistemi , kur aktivizoheshin tre figura shkencore te shquara . A priori gjykoj se midis specialisteve te larte bujqesore , ka elemente , qe mund te ngjiten ne kete stad . Suksesi ne serat e perimeve , ne frutikulture , ne ullirin , ne menazhimin e fermes , nuk jane realizuar , pa mendimin e nivelit te larte shkencor . Qendra biollogjike , qe menazhoi Tartari dhe Profesor Sotiri , mendoj se eshte lene pa drejtesisht , jasht sistemit .

Eshte e natyrshme , qe elementi kryesor , ne perteritjen e kesaj tradite mbeten individet , qe pretendojne t’I perkushtohen shkences , sic po punon pa u lodhur , profesor Shundi . Nismat individuale jane themelore . Nuk besoj se UB , te mos vijoi programet , per pergatitjen e aspiranteve dhe per dhenien e mundesise , qe ata te terheqin vemendjen e Akademise .Vendet e akademnikevet , duhet te plotesohen dhe te shumfishohen . Elementet e shkelqyer , duhet te evidentohen nga biznesi bujqesor dhe kryesisht nga UB. Te cfrytezohet ne maximum , kapaciteti i shkencetareve , qe jetojne , nen drejtimin e ish Rektorit Xhuveli dhe shkencatare te tjere rreth tij . Jeta kerkon te kete nje berthame , prane rektoratit , nergut , per te ndihmuar aspirantet drejt problematikave aktuale dhe te perspektives bujqesore, ne kuader te zhvillimit shkencor bujqesor .

Vendi yne ka qene dhe do te mbetet vend , me perqindje te larte te fshataresise . Perjetojme nje realitet , qe s’e kemi njohur me pare . Ne fshat jetojne mosha te vjetra . Te rinjte shqiptare kryejne punet bujqesore , ne vendet ku kane emigruar . Bujqesia aktuale , duhet te orientohet me sipermarres , jo vetem vizionere , por dhe te afte , per te kryer mekanizim maximal te proceseve te punes .Nje shembull i qarte mbetet kultivimi ullirit dhe cikli , per industrializimin e vajit . Krahinat kodrinore - malore te orientohen drejt blegtorise shtegetuse , afersisht , sic ishin te organizuara 29 ish kooperativat me drejtim blegtoral . Mund te jene ndoshta me shume se 29 . Ky numur do te dipendohet nga studjusit e terenit , me grupe pune kopetente .Kullotat malore ,qe eshte nga pasurite me te medha , krahas me pyjet , qajne , per zot . Mbasi te zgjidhen problemet e medha organizative , fjalen do ta marrin shkencetaret , qe do te synojne ta bejne Shqiperine nje Swicer me det .

Bujqesia e Shqiperise eshte industria kryesore e jeteses se popullit . Ne zhvillimin e vendit , turizmi me te vertet siguron te ardhura te konsiderushme , por zhvillimi bujqesor ka pas qene motorri kryesor i ekonomise . Bujqesia eshte prapavija kryesore e te gjitha llojeve te turizmit. Kete realitet , duhet ta njohi dhe Akademija e shkencave , per ta trajtuar , ashtu sic eshte bujqesia per vendin tone . Nuk di cilen dege te ekonomise , do te mbaje si prioritare Akademija e nje vendi , krejtesisht bujqesor , sic eshte vendi yne ! Fillimisht te nise puna , aty ku e kane lene 3 Akademiket e ndjere , vepra dhe jeta e te cileve ndricon rrugen , sot e ne te arthmen , te shkencetarve te rinj shqiptare , qe duhet te ndergjegjesohen , per detyrat e sotme dhe ate te brezave, qe vijne .

Illo Foto – Studjus , ne NY – Korrik 2023