RRUGË PA KRYE

RRUGË PA KRYE

Цель искусства заключается в том, чтобы подготовить человека к смерти1. Андрей Тарковский

(Andrei Tarkovskij: “Qëllimi i artit është ta përgatitë njeriun për vdekjen.”)

Nuk mund ta mbaj mend me saktësi moshën kur u bëra për herë të parë i vetëdijshëm për vdekjen. Por me siguri kam qenë shumë i vogël se në shtëpinë tonë për vdekjen flitej si për një një zonjë apo një kushërirë që banonte në ndërtesën fqinjë, matanë oborrit. Ashtu flitej edhe për të vdekurit tanë, sikur ende ishin gjallë e banonin me ne në të njejtën shtëpi; jo me dhimbje trishtim, por me respekt dhe përulje. Edhe kur vdekja bënte ndonjë “punë të keqe”, merrte jetë të rinjsh a fëmijësh, të rriturit ngushëlloheshin me shpehjet se “vdekja nuk njeh radhë”, ose “këto janë punët e Zotit” dhe “Ai, i lumi, di kur ta jep e kur ta merr jetën”. Dukej sikur jeta, edhe për aq pak kohë sa na jepej, nuk ishte në duart tona, po në duart e tjetër kujt; në duart e atij që na e kishte dhuruar. Shprehje të tilla si “Të tanë jena të dekës”, “Deka asht kapak florini”, e që mua më ngjethnin mishin, ata i shqiptonin me një gjakftohtësi të pakuptueshme. Me të njëjtën gjakftohtësi dhe mospërfillje shqiptonin edhe shprehje të tjera të frikshme si “Kjo jetë është e rrejshme”, “Mjerë kush i gëzohet kësaj jete”, “të dekës jena të tanë”, sikur ajo të ishte pronarja jonë e ligjshme dhe jeta që na ishte dhënë s’ishte gjë tjetër veçse një iluzion, një mashtrim. Këto biseda, që ishin thuajse të përditshme më tmerronin. Nuk e kuptoja kurrsesi domethënien e tyre, por më ngjallnin frikë dhe ankth dhe sidomos rrëfimet e nënës për ndëshkimin e njerëzve në botën tjetër, atë të përtejmen, më shtynin të mendoja se një ditë edhe unë do të vdisja dhe se do të dënohesha për të gjitha mëkatet e bëra në këtë jetën tonë të shkurtër e të rrejshme. Nëna, një predikuese e rrallë, më fliste çdo ditë për njerëzit e këqinj dhe mëkatarë, që nuk u bindeshin Dhjetë Urdhnimeve që Zoti ynë i kishte shkruar për njerëzit. Lakmojnë gjanë e huaj për të keq, vjedhin, kurvnojnë, marrin nëpër gojë emnin e Zotit kotnasikot, dëshmojnë në rrenë, vrasin e presin e çka nuk bajnë. Ajo përpiqej të m’i mësonte Dhjetë Urdhnimet, dhe unë isha i bindur se nëse do të mund t’i zbatoja të gjitha, në jetën tjetër isha i shpëtuar. Këtë mendim ia shpreha edhe nënës, por ajo, pasi më këqyri si me dhembje e frikë, tha se të gjithë njerëzit janë mëkatarë, se ne jemi pasardhës të Adamit dhe Evës, dy mëkatarëve. Pse do dënohem unë për mëkatin e tyre? e pyeta i frikësuar.

Dënohesh, tha. Edhe ti do kalosh nëpër flakët e Purgatorit që të lash mëkatin njerëzor. Edhe pse ky dënim, për një faj të kryer nga paraardhësi ynë biblik më dukej i padrejtë, nuk guxova t’ia them këtë nënës. Kisha dëgjuar të thoshin se çka vjen prej Zotit është gjithmonë e drejtë. Madje kisha dëgjuar edhe shprehjen “Me të drejtën e Zotit”, që do të thoshte se kjo e drejtë është e padiskutueshme prej njerëzve. Nëse unë do të shprehja dyshimin tim të pafajshëm, ime më me siguri do më qortonte ashpër dhe do të thoshte të tjera të vërteta të shenjta që unë më mirë të mos i dija. Atëherë e mendova veten duke u përcëlluar nëpër flakë, para se të mbërrija te porta e Parajsës. Ky udhëtim i tmerrshëm më dilte çdo ditë parasysh, më frikësonte dhe më mbushte me ankth. Sido që të bëja, sado mirë të sillesha e sado që t’i zbatoja Dhjetë Urdhnimet, prapë atij ndëshkimit të llahtarshëm për mëkatin e parë të njeriut nuk do t’i shpëtoja. Zjarrin e Ferrit ku digjeshin përjetësisht shpirtrat e këqinj e përfytyroja si zgjarrin në furrën e gëlqeres, ku sa futeshin brenda trungjet e njomë, digjeshin me shpejtësi në një flakë të llahtarshme. Po flakët e Purgatorit, ato flakë që do na lanin e pastronin shpirtin nga mëkatet e të tjerëve, nuk i përfytyroja dot. Gjithsesi ato duhej të ishin flakë më të vogla, ndoshta si flakët e zjarrit që digjej në oxhak, dhe shpirti do kalonte me shpejtësi përmes tyre duke u përcëlluar pak, por pa u shkrumbuar. Ajo që më trembte më shumë ishin mëkatet e të tjerëve; mëkatet e babait, të gjyshërve dhe të stërgjyshërve, sepse kisha dëgjuar së fëmijët mund të ndëshkoheshin për keqbërjet dhe mëkatet e të parëve deri në brezin e tretë. Nuk e kuptoja pse duhej të ishte kështu, por Drejtësia Hyjnore, as që duhej vënë në diskutim. Ndërsa vrisja mendjen për këtë, zura t’i shikoj tim gjysh dhe babain si mëkatarë të pandreqshëm. Edhe kur rrëfenin histori ku ishin vetë pjesëmarrës, edhe kur truanin e mallkonin, edhe kur punonin të dielave dhe të kremteve, më dukeshin si mëkatarë të llahtarshëm dhe unë ndjeja peshën e mëkateve të tyre në kurrizin tim. Sidomos më tmerronin me përdorimin e emrit të Zotit vend e pa vend. Kur i luteshin një miku të rrinte për drekë a për darkë i nxirrnin be në Zot, kur tregonin një histori, që donin të merrej si e vërtetë prapë betoheshin në Zot, kur mallkonin qeveritarët dhe nëpunësit e shtetit prapë përdornin emrin e Zotit si “I marroftë Zoti”, Tretu Zo’ farën”, “I vraftë Zoti se s’na lanë me jetue shëndosh” e nëma të tjera kësisoj. Janë mëkatarë të pandreqshëm, mendoja me vete dhe, sido që të bëja, sado të përpiqesha që të isha në rregull me Dhjetë Urdhnimet, prapë nuk do të shpëtoja nga ndëshkimi dhe Porta e Parajsës më largohej dhe më bëhej edhe më e paarritshme. Ato kohëra doja t’i bëja shumë pyetje nënës, por ndruhesha. Mjaftohesha me ato që ajo më thoshte çdo ditë, ndërsa e ndiqja nga pas dhe bisedoja me të, kur ajo bënte punë të ndryshme. Më vonë këto shqetësime të fëmijërisë u bënë të largëta dhe pothuajse i harrova. Unë shkova në shkollë, tashmë nëna më rrinte në kokë që të bëja mirë detyrat dhe të mësoja mësimet dhe ajo kënaqej që unë po shkoja mirë në mësime dhe shumë shpejt u dallova prej të tjerëve si një nxënës i shkëlqyer. Bisedat për fenë dhe vdekjen u bënë më të rralla. Sidomos pas ndalimit të fesë, gjindja e ndrynë besimin e tyre në krahërore. Vetëm gjyshin e dëgjoja të shfrynte herë pas here “Ne s’na e hoqën Krishtin turqit për pesëqind vjet e jo t’na e heqin këta”. Sidoqoftë kryqat u shkulën nga varret dhe vendet publike, kishat u shndërruan në shtëpi kulture, magazina, zyra administrative, librat e shenjtë u dogjën. Në mbledhjen e fshatit i kishin bërë poshtërim publik një burri se kishte therur dashin dhe pjekur në hell në Natën e Shënkollit, madje e kërcënuan dhe me burg nëse do ta përsëriste. Pas ca ditësh gjyshi tha se priftin tonë e kishin arrestuar, se të gjithë priftërinjtë po i burgosnin dhe se të vdekurve nuk do të kishte kush t’ju këndonte një lutje te varri. Njërëzit u bënë më gojëkyçur, flisnin rrallë e më rrallë për punët e Zotit dhe dukej se pak e nga pak po ia kthenin shpinën jetës tjetër duke menduar vetëm për këtë jetë, që çdo ditë e më shumë po ua shtrëngonte lakun në fyt. “Zoti në qiell sheh dhe s’harron”, thoshte gjyshi nganjëherë duke mërmëritur me vete në oborr, i bindur se një ditë ndëshkimi i pamëshirshëm i të Gjithëfuqishmit do të binte mbi të pafetë. Unë ndërkohë po rritesha, po mësoja në shkollë, fillova të lexoj libra, të gëzoj çdo ditë të jetës, i rrëmbyer nga pasionet e moshës. Përballë fuqisë së jetës, vdekja u shndërrua në diçka inekzistente, në një “mikeshë” të harruar. Të harruara u bënë dhe frikërat e saj gjithashtu. Vetëm kur papritmas vdiste ndonjë nga të moshuarit, ose ndonjë nga miqtë apo të njohurit e familjes, vdekja kthehej për të na kujtuar se është aty dhe se ne jemi shtegtarë në këtë botë. Në raste të tilla burrat mblidheshin me njëri-tjetrin, pinin duhan të fortë me të dredhur dhe flisnin me nderim dhe përulje për vdekjen. Për të vdekurin flitej si për një të shpëtuar: “Vdiq me nder e faqe të bardhë! “Shkoi në atë botë me mend e gojë, pa u çnjerzue”, “Shpëtoi prej derteve të kësaj jete”. Luteshin për të ndjerin me shprehje tashmë të ndaluara si “Zoti e pastë në Parris”, “U prehtë në paqen e pasosun”, “Zoti e pastë në mëshirën e tij”, “I lehtë i qoftë dheu”, etj. Të gjendur përballë faktit tragjik të vdekjes, njerëzit bëheshin më të ndjeshëm, më të mirë, më të mëshirshëm, më të thellë e më të urtë. Jeta shihej me sy të tjerë, me sytë e vdekjes. Ardhja e njeriut në këtë botë, gjithë ekzistenca e tij mbi këtë dhè, shihej vetëm si një përgatitje për të vdekur. Kur i dëgjoja këto mendime më pushtonte një dëshpërim i thellë dhe nuk e kuptoja se si me kaq lehtësi, njerëzit i deklaronin njëri-tjetrit se “baltë kena kenë e baltë kena me u ba”. Madje ndonjëri, duke ulur kokën e thithur me forcë cigaren, shqiptonte me vete: “Kurgja kjo jetë”. Ia ngulte sytë idhnueshëm tokës, së cilës një ditë do t’i kthehej, si për të kthyer dheun e marrë borxh për krijimin e tij dhe lutej nëpër dhëmbë: “Zot mos na harro! Ki mëshirë për ne”! Unë sapo gjendesha vetëm ndjeja se “Kurrgjaja” e kësaj jete më rrinte parasysh kërcënueshëm. Vërtetë, pse kemi ardhur në këtë jetë, përderisa një ditë vdesim? Si ka mundësi që prej meje, një njeri i gjallë që mendoja, ndjeja, shihja, flisja, gëzoja, mësoja, një ditë prej ditësh muk do të mbetej gjë prej gjëje, veç një grusht pluhur, një grusht dhè? Si jemi krijuar kështu? Vdekja, me fuqinë e saj shpartalluese, kur më dilte parasysh, më dukej e pangushëllueshme. Jeta vetë dukej si një lojë, si një tallje me fund të hidhur. Asnjë zgjidhje, asnjë shpëtim, asnjë shpresë. Edhe besimi i ngulitur fort për jetën e përtejme kur e kur më dukej i largët, i paperceptueshëm, jo ngushëllues. “E kush erdhi prej andej të na thotë si është ajo jetë”, thoshte nganjëherë me dëshpërim plaka Dranë, fqinja ime, që po u afrohej të tetëdhjetave, e përpirë nga dyshimet ndjellakeqe. Tashmë që fundi dihej, pyetja që shtrohej ishte: çka vjen pas fundit? A është fundi kthim në pluhur, kthim në baltë dhe masandej errësirë, masandej asgjë, apo çdo fund është një fillim? Asnjë dëshmitar i ardhur prej asaj bote, që të na dëshmojë se fundi vërtet është një fillim. Po nëse Zoti na ka krijuar sipas shëmbëlltyrës së tij, duke na dhënë shpirt me frymën e tij, siç thuhet në librat e shenjtë, atëherë pse na mundon me kaq dyshime, pse nuk ktheu njërin nga të vdekurit tanë, që të na dëshmojë për botën e përtejvdekjes, që edhe plaka Dranë, të shkonte e qetë në atë botë? Kur plaka Dranë largohej im gjysh thoshte: “Zot, më çmendi! Kjo grua nuk ka tru berri.” Po mua, kjo grua që e brenin dyshimet e thella, më dukej tmerrësisht e zgjuar, ngaqë të njëjtat pyetje më mundonin dhe mua. Për pyetje të tilla gjithkund gjeje vetëm përgjigje të gatshme, kund të thjeshta e naive, e kund të ndërlikuara, të pakuptueshme dhe jo bindëse. Sidoqoftë, ngushëlloja veten se mosgjetja e përgjigjeve bindëse për pyetje të tilla si nga vijmë, kush jemi dhe ku shkojmë, lidhet me padijeninë time, me fëmijërinë time të zgjatur, ngaqë di të bëj vetëm pyetje, po nuk di të gjej përgjigje. Kjo padije e imja, mendoja me veten, shpjegon dhe paaftësinë time për të gjetur përgjigje bindëse si në shkencë ashtu dhe në religjion. Nuk mund ta poshtëroja njeriun e ta pranoja të prejardhur nga majmuni, por as nuk mund të faktoja të kundërtën, prejardhjen hyjnore të tij. Se kjo jetë ishte e rrejshme, shihej, përderisa ekzistonte plakja dhe vdekja, po as jetës tjetër nuk i dihej, ngaqë asnjë dëshmitar nuk qe kthyer t’na e faktonte. Me këto dyshime trishtuese, shkova në shkollë të mesme në qytet, duke u përfshirë në një jetë krejt të re, të zymtë dhe të pashpresë në fakt, por një gjashtëmbëdhjetë vjeçar di të shohë dhe të ëndërrojë vetëm bukur, edhe pse nuk isha prekur nga ai optimizëm revolucionar, që Kundera me të drejtë e pati quajtur “opium për popullin”. “Unë jam anti-hero,” i pata thënë në atë kohë shokut tim të ngushtë. Dhe ma pati kthyer aty për aty: “Pisk do ta kesh”. Duket se kjo gjendje dekadente, më afroi gjithnjë e më shumë me librat, me leximet, që më shtynin të jetoja në një realitet paralel, të ndryshëm nga realiteti ku ishim të dënuar të jetonim. I dashuruar me fjalët dhe me historitë, shihja brenda vetes time një shkrimtar, por që trembesha prej tij si prej lugatit. Ai më joshte drejt aventurave, drejt errësirës, drejt misterit të jetës dhe të vdekjes, ndërsa unë kapesha fort, pas parmakëve të këtejshëm, aq sa një ditë u binda se ky dreq shkrimtari ëndërrimtar po më shkatërronte. Në një pasdite të ftohtë e të zymtë dimri, në kulmin e zemërimit me shkrimtarin brenda vetes, ia grisa të gjitha dorëshkrimet, poezi, proza të shkurtëra, sprova të ndryshme, për të cilat kishte dijeni vetëm daja im. Po atë mbrëmje që i grisa, shkova tek daja dhe, i çliruar nga makthi i atyre shkrimeve, i tregova se ç’kisha bërë. Ai më qortoi shumë ashpër, nuk la fjalë pa më thënë. Në fund krejtësisht i zhgënjyer më pyeti: “Po tani çdo të bësh?” “Asgjë, i thashë. Vetëm kësaj jete kurvë nuk do t’i lëpihem”. Një mendjemadhësi e rrezikshme adoleshenti, që për dajën ishte e papranueshme. “Do të marrësh në qafë veten dhe ne”, tha mendueshëm dhe shtoi se “gjëja më e rëndësishme në këtë jetë është të mbetesh gjallë. Të vdesësh nuk është ndonjë trimëri, guxim është të jetosh”. Nuk e kuptova mirë se ku donte të dilte daja, por fjalët e tij më mbetën në mendje. “Të vdesësh nuk është ndonjë trimëri!” Ç’donte të thoshte? E tha këtë ngaqë të gjithë kemi të njëjtin fund, të gjithë jemi të kaparuar nga vdekja, apo ngaqë vdekja është një zakon, që nganjëherë e kanë njerëzit, siç e cilëson atë Jorge Luis Borges në poezinë e tij “Manuel Flores” . Të nesërmen bëra një vizitë në varrezën e vjetër katolike të qytetit: lexoja mbishkrimet mbi varret e familjeve të vjetra qytetase, epitafet e shkruara në mërmer dhe zemra m’u mbush me një pikëllim të pafund për jetët e të shuemve. Fëmijë, të rinj, pleq, inxhinierë, doktorë, mësues, gjuhëtarë, zanatçinj, tregtarë, karrocierë, hamenj, muratorë, matrapazë, spiunë, policë, oficerë, gjeneralë, mjeshtra, sportistë, aktorë, këngëtarë, shkrimtarë, poetë, mijëra e mijëra njerëz preheshin aty nën ato pllaka të ftohta mermeri, të veshura me lëmashkun e kohës, të heshtur e të harruar, ndërsa gjindja përtej tyre grindeshin, ziheshin, urreheshin, i bënin një mijë e një të zeza njëri-tjetrit, nuk i linin dy gurë bashkë, copëtoheshin e robtoheshin gjithë jetën dhe në fund të fundit për çka, që të treteshin nën ato pllaka të akullta mermeri, që të treteshin në harrimin e përjetshëm, apo në “paqen e pasosur”, siç shkruhej në disa prej pllakave. Aty për aty mu kujtuan dy vargje të një kënge të vjetër që e përsëriste me vete, pothuajse me zë të shuar, roja plak i shkollës, një zotni i rënë nga vakti: Ikim e s’kthehena kurrë Si kujtim i lamë dy gurë Çfarë kujtimi do të mbetet pas meje? e pyeta veten. Dy gurë, që dalëngadalë do të visheshin me myshk, e do të fundosen në tokë, pas njëqind, dyqind apo njëmijë vitesh. Dhe masandej asnjë gjurmë se ke ekzistuar në këtë botë. Sa breza njerëzorë ishin shuar në këto qindra mijëra vjet të ekzistencës së njeriut mbi tokë? Mijëra. Dhe të shumtit ishin pa varre, pa ata dy gurët e llahtarshëm dëshmues, pa një kryq ku ishin gdhendur figura shenjtorësh, pa pllakat e mermerta me emra dhe shkrime, qoftë dhe në gjuhë të pakuptueshme. Asokohe nuk shihja ëndrra me të vdekur, pra nuk kisha të vdekur për të kujtuar. Dhe kur i vdekuri nuk i shfaqet më në ëndërr asnjë të gjalli, ai shuhet përfundimisht, nuk i përket më kësaj bote, vdekja fiton përjetësinë. E dija se vdekja është e pashmangshme, se të gjitha rrugët nuk të çonin në Romë, por në gojën e errët të vdekjes, që të gëlltiste si kafshatën e radhës. Pra nuk kishte rëndësi të vrisje mendjen se ku të çonte rruga, po ajo çfarë ndodhte rrugës gjatë shtatëdhjetë, tetëdhjetë a njëqind viteve. Dhe si e goditur me shtizë në shpatull, e përditshmja ime klithi me vargjet dramatike të Ana Ahmatovës: Këtu asnjëherë asgjë nuk do ndodhë - Oh, asnjëherë! Shkretia e jetës po më përplasej në tru me shkretinë e vdekjes, secila me tragjizmin e vet të dhunshëm. Diçka duhej bërë për të dalë nga kjo gjendje por nuk e dija se si. Truri im i njomë nuk ishte në gjendje të kthente përgjigje për kuptimin e asnjërës: as të jetës dhe as të vdekjes. Shumë vite më vonë do të lexoja se Albert Camus e kishte paralajmëruar këtë gjendje shpartalluese nëpër të cilën kalojnë pak a shumë gjithë njerëzit, që rropaten të gjejnë një kuptim për jetën dhe një shpjegim për vdekjen. “Ti nuk do të jetosh kurrë, nëse ti je duke kërkuar për kuptimin e jetës”, shkruan Camus. Dhe unë instinktivisht i isha shmangur këtij kërkimi, ashtu siç i shmanget njeriu një rrëpire apo një shtegu të vështirë buzë greminës. Më sa duket truri i njeriut kështu funksionon: i dyllos dyert që nuk mund t’i hapë. Dhe vërtetë, për shumë e shumë vite, edhe vdekja edhe pleqëria u bënë për mua diçka e largët, e huaj, që nuk kishte të bënte me mua. Madje më vinte për të qeshur, për djemtë e sapodiplomuar, që kujdeseshin për sigurimet shoqërore e pensionin që do të merrnin një ditë afër fundit të jetës dhe kjo i bënte të sigurtë për të ardhmen. Dhe kur e kur i shtroja pyetjen vetes: a ka kohë njeriu të jetojë, nëse gjithë kohën kujdeset për plakjen dhe vdekjen? Nganjëherë moshatarët e mi më ngjanin shumë pleq, sikur kishin lindur të plakur. Unë nuk shëmbëlleja kurrkund me ta. Vetëm një natë të vetmuar, kur isha rreth të tridhjetave, pandeha vërtetë se do të vdisja ende pa zbardhur dhe ndjeva shumë dhembje, jo për veten, por për një vajzë që me siguri atë natë duhet ta kem dashur shumë. I premtova vetes, se nëse shpëtoja këtë herë, sapo të shërohesha, do të shkoja e ta gjeja, por të nesërmen, kur u zgjova i shëruar e pa asnjë dhimbje në trup, e harrova premtimin dhe nuk e kërkova më kurrë. Gjithsesi nuk mund të shpëtosh përgjithmonë nga misteri ankthi dhe pasiguria që të shkaktojnë ditët që ikin, ditët që bien si fletët e kalendarit në mur dhe pa u ndjerë afrojnë fundin. Pyetja çfarë ka pas asaj dere ngren krye herë pas here, jo thjeshtë si kureshtje, por edhe si kërcënim. Një përgjigje e ka dhënë Shën Agostini, një përgjigje që, nëse e beson, të lehtëson dhe të çliron nga makthi i vazhdueshëm. “Vdekja nuk është asgjë. Është vetëm kalimi në anën tjetër: është si të ishte fshehur në dhomën pranë. Unë jam gjithmonë unë e ti je gjithmonë ti.” Unë jam gjithmonë unë dhe ti je gjithmonë ti. Pra ngjan se asgjë nuk do të ndodhë. Unë jam i përjetshëm, ti je i përjetshëm, njeriu është i përjetshëm. Makthi i përhershëm i njeriut, i krijuar nga përkohësia e tij, duket i zgjidhur në këto vargje të Shën Agostinit. Im gjysh, siç më ka treguar nëna më vonë, i shtrirë në shtratin ku do të jepte shpirt, i pati thënë: “Nuk e di, po edhe ajo jetë nganjëherë më duket kurrgja”. Kur m’i tha nëna këto fjalë të tij të fundit, mbeta i shtangur. Ai gjithmonë kishte besuar në Zot, pra kishte besuar edhe në jetën tjetër. Komunistët nuk i deshi kurrë, por ndalimi i fesë, shembja e kishave dhe heqja e kryqeve nga varret, qenë për të çnjerëzimi i jetës mbi tokë. “Pa Zotin njeriu nuk asht njeri, po shtazë”, e kisha dëgjuar t’i thoshte mikut të vet më të ngushtë, burrit të motrës së tij, Nikës. Dhe Nika që ia kthente: “Edhe tokën e kanë prishur. Shtatë pash thellë. Nuk do t’na dalë e keqja e tyre kurrë”. Po çfarë ndodhi me tim gjysh në çastet e mbrame: a mos vallë edhe ai u gjend përballë tundimit të fundit? Nga vinte ai tundim, që thuhet se mundoi Jezusin dhe të gjithë shenjtorët? Çështja është se asnjë përgjigje nuk e zgjidh atë mister, atë frikë, atë pasiguri që të shfaqet në momentet e fundit të jetës, kur gjendesh i vetëm përballë vdekjes që të pret. Askush nuk e di se çfarë pret dhe çfarë kënge do të këndojë: është thjeshtë kalimi në anën tjetër, apo është kalimi nga gjithçkaja në asgjë? Vetëm përfytyrimi i këtij çasti të fundmë, të nxit të kërkosh gjithë argumentet e tu, gjithë eksperiencat e tua, se prapa asaj porte, nuk të pret asgjëja, se, nëse trupi vërtet shndërrohet në pluhur, i kthehet tokës, shpirti, fryma jote, janë të pashuar, të përjetshëm. Dhe kërkimi i këtyre argumenteve bëhet pikërisht në atë pjesë të qenies tonë, të errët, misterioze dhe të padepërtueshme, pikërisht atje, ku me gjitha arritjet nuk mund të dëpërtojë asnjëra prej shkencave, as fizika, as kimia, as matematika, as biologjia, as astronomia. Pikërisht kjo gjendje depresive dhe e pafuqishme e njeriut përballë misterit dhe metafizikës së qenies, e nxiti Ernesto Sabaton, një nga shkencëtarët e rinj më me perspektivë, të braktisë shkencën dhe të merret me botën e artit, me letërsinë, sepse, siç është shprehur ai në një nga intervistat, “romani mund të shprehë gjërat që janë përtej qëllimit të filozofisë apo të esesë të tilla si pasiguritë tona më të errëta për Perëndinë, fatin, kuptimin e jetës, shpresën”. Në art pushteti i të pavetëdijshmes, (subcoscienza) është i padiskutueshëm, sepse aty në natën e errët të qenies zënë fill të gjitha veprat e mëdha të artit, qofshin këto poezi, poema, tregime, romane, piktura, krijime muzikore. Po a mundemi t’i afrohemi nëpërmjet krijimit dhe të hapim derën e mbyllur dhe të mistershme të vdekjes, nëpër të cilën herët a vonë do të kalojmë të gjithë, se “kush lè ka me dekë”? Andrei Tarkovski ka shkruar se “qëllimi i artit është që ta përgatisë njeriun për vdekjen”. Ngjan disi me punën krijuese të të parëve të mi, që pa i mbushur ende të dyzetat, uleshin e përgatisnin “teshat e dekës”, më të bukurat e më të stolisurat që kishin veshur ndonjëherë, ndoshta zgjatim i një tradite të lashtë që shpreh përuljen dhe respektin e thellë për vdekjen. Këto përgatitje, përulja dhe respekti ngjajnë me një orvatje të pashpresë për ta marrë vdekjen me të mirë, për ta trajtuar atë si një zonjë së cilës i falemi të gjithë. Ose shpreh një besim të ngulitur thellë gjatë mijëra e mijëra vjetëve dhe tek të gjithë popujt e të gjitha kulturat, se prapa asaj dere nuk na pret asgjëja, se kjo jetë është vetëm një test i përkohshëm që na përgatit për stadin tjetër, atë të përjetësisë. Megjithatë, asnjë përgatitje nuk na ndihmon, sa kohë qe ne e kemi të pamundur t’i përgjigjemi pyetjes se çfarë qendron pas asaj porte të mbyllur, që rri fshehur pas një perdeje të trashë dhe të errët. Ne, në fund të fundit, mbërrijmë në aktin final të papërgatitur dhe pa e ditur se çfarë na pret. Ndoshta është kjo arsyeja, që njeriu kapet fort me thonj pas jetës, duke mos menduar për vdekjen, si për një mister të pazgjidhur dhe sigurisht, i fundmi i mistereve, mes mistereve të shumtë të cilët na mundojnë, që ka për të marrë një përgjigje bindëse. Ne, si qenie njerëzore, e dimë se nuk jemi krijesa të thjeshta, se përbëhemi prej trupit dhe shpirtit, frymës dhe lëndës, mendimit dhe materies fizike. Ndërsa fatin e trupit e dimë (baltë që i kthehet baltës) fatin e shpirtit, as e dimë dhe as mund ta dimë. Edhe pse e kafshuam frutin e pemës së dijes, prapë Krijuesi sekretin e madh e ka mbajtur për vete. Dhe kjo është arsyeja e tundimit të përhershëm, por edhe arsyeja më e fuqishme se përse jetojmë. Nëse jeta do të zhvishej nga misteri dhe sekreti i madh, ditët tona të përkohëshme në këtë tokë, do të bëheshin të padurueshme. Ne jetojmë, punojmë, gëzojmë, krijojmë, sepse nuk e dimë fundin. Njësoj si udhëtari, që nuk e di se ku do ta nxjerrë udha, por përpiqet që udhëtimi të jetë sa më i gjatë, të mos mbarojë kurrë. Ashtu sikurse shkruan Konstandin P. Kavafis në Itakën e tij të famshme: Itaka të dha shtegtim'n e bukur. Pa të ti rrugën s'do ta merrje. Por s'të jep dot asgjë më tepër.

1. Andrei Tarkovskij: “Qëllimi i artit është ta përgatitë njeriun për vdekjen.”