Romani kryengrites “Nje dite e Ivan Denisoviçit”
nga: A. Sollzhenicin
Ish perandoria ruse e Stalinit ishte modeli , ku kishin vdekur te gjitha lirite dhe te drejtat e njeriut te lire . Ishte shtet , ku shtetasit nuk kishin prone dhe burgoseshin se fjaloseshin me njeri tjetrin . Ne se shprehje nje pakenaqesi ndaj regjimit te hekurt stalinist , perfundoje ne burgjet hermetike dhe ne gulashet e Siberise , prej te cileve rrastesisht delje i gjalle, qofte dhe vetem , prej te ftohtit polar .Gjithsesi i ftohti polar ishte e keqja me e vogel , karshi hetusise dhe puna nenedhe.
Burgjet ishin plot e perplot . Jeta ne burgje kalonte ne prese te briskut . Te burgosurit , qe quheshin te burgosur politike , trajtoheshin , ne nje jete , qe falnderonin kohen ne se gdhiheshin te gjalle . Ushqeheshin me normen minimale te kalorive te nevojshme , per organizmin e gjalle dhe kryenin pune ne minere , qe i kalonte energjite e nje njeriu me energji fizike mbi normalen dhe i mirembajtur fizikisht .
Kjo menyre trajtimi e te burgosurve rralle , kishte ndodhur ne boten e qyteteruar . Stalini e kishte kthyer mbrapsht historine e burgjeve parakohore. Kundershtaret , qofte dhe te dyshuar , burgoseshin dhe denoheshin me gjyqe formale . Keto viktima , edhe kur rrastesisht delin te gjalle nga burgu i tortures , nuk u binte nder mend te kerkonin , ndonje nga te drejtat minimale , qe i takonin njeriut te lire , ne kohet e reja . Jeta e lire , per nje ish te burgosur , mbetej burg i perjetshem . “Te liruarit “ nga burgjet , natyrisht , ata qe shpetonin gjalle , mbanin damken e armikut “te klases “ , deri ne vdekjen e vertete . Nje i burgosur politik i burgjeve te Stalinit, quhej potencialisht i vdekur .
Shkrimtarit sovjetik , Aleksander Sholzeniskin , kjo gjendje e lirive te njeriut , ne shtetin e tij sovjetik , i krijoi dhimje shpirterore , qysh kur ishte student , ne universitetine Rostovit . I shkroi leter nje mikun e vet, ku permendej Stalini , per ta ndare miqesisht kete brenge . Kjo ishte arsyeja e burgosjes , per 8 vjet . Vijoi jeta e tij e rende pasburgut . Kishte ndryshim nga ajo brenda burgut, por jo rrenjesisht , se ne kurriz , kishte stampen i deklasuar. Ne revisten “Paqa “ botohet romani i shkurter “ Nje dite e Ivan Denisovicit”. Romani pershkruan hollesisht jeten e te burgosurve politike , ne regjimin e Stalinit , por dhe me gjere , ne te gjiha shtetet satelite te ish Bashkimit Sovjetik .
Ky eshte romani i pare , qe pershkruan hapur tragjedine njerezore , qe luhet , jo vetem ne burgjet , por ne te gjithe jeten brenda atij kampi , , qe kryesonte ish Bashkimi obskurantist sovjetik . Botimi i ketij romani , ishte nje rrufe ne qiellin e zymte te atij sistemi , qe e quante veten socialist , por , qe realisht ishte e kunderta e atij mbiemri te pa merituar . Ne se Rusia cariste nga historinet ishte quajtur “ Burgu i popujve ruse “ , pasardhesija e atij shteti u quajt “ burgu i popujve te nje te gjashtes se botes “, sepse gulashet ruse , kishin te njejten fytyre si burgjet politike , ne Rumani , Poloni , Shqiperi dhe t egjitha shtete e tjera satelite , ku lirite ishin barazuar me zero . Ne vitin 1970 , Sollzhencinit , ju dha cmimi “Nobel “, por shteti sovjetik , nuk ja mundesuan laurntit kthimin ne Atdhe . Ky liber permban tragjedine , qe u perjetua , ne te gjithe sistemin ish Sovjetik . Te tille fizionomi kishin burgjet ne ish shtetet satelite , natyrisht dhe ne vendin tone .
Ky roman , qe paralajmeroi ndryshimin e botes , nuk u botua tek ne , po idete e tij munden te qarkullonin ilegalisht , ne qarqet letrare progresive te kohes dhe ne burgjet ish shtetit enverist . Visar Zhiti shkruan , per kete event : “Nuk na lejohej te lexonim vepra te tilla , por na lexonin , pas pune , faqe te tera nga librat mediokre te Enverit , Por ja erdhi koha , vijon Zhiti , qe te lexojme mikun tone Sholzenicin , duke i uruar mirseardhjen, me perkthim “.
Nuk eshte Shollzhecin , qe ka pershkruar jeten ne burgje . Kete jete e kane pershkruar me hollesi , Dumas , Hugo dhe te tjere te ketij kalibri , letersine e burgut nuk e ka shpikur njeri . Ajo letersi ka ekzistuar , qe kur kane ekzistuar burgjet , madje dhe perpara se te shpikeshin burgje e sotme me fytyre demokratike . Shkrimtaret klasike e kane pershkruar jeten e burgut, sepse nuk mund ta shmangnin nje jete , qe realisht ekzistonte . Klasiket , perpara se te jene klasike , jane realiste . Ata kane pershkruar ate , qe kane pare dhe kane perjetuar , pa menduar se dikujt do t’u pelqei letersia e tyre . Pergjithesisht jane indiferente ndaj lexusit . Eshte kjo arsyeja , qe lexusit i duan pafundesisht shkrimtaret , qe nuk e mbajne koken pas , per te humultuar boten e vemendeshme te lexusve . Nuk jane manjake , pas vleresimeve , por u intereson te pershkruajne realisht jeten , qe zhvillohet , midis shtresave te ndryshme te lexusve.
Jeta e burgut , qe pershkroi Solzhescin eshte tjeter gje . Ky nobelist i rralle , duke pershkruar jeten e burgut i tha botes , se jeta e popujve sovjetike eshte nje burg , si kjo e Ivan Denisovicit , me ndryshime te pa rendesishme . Shkrimtari Zhiti dhe koleget e tij na shkruan letersine e burgut , nepermjet te ciles , u bindem se burgu ish sovjetik gjallonte ne nje te gjashten e botes , qe perjetoi stalinizmin monist .
Vepren e fameshme te Aleksander Sollzhenskin , e kemi te shqiperuar nga Lili Bare , botuar ne vitin 1992 .
Ku e gjeti Stalini Gulacin sovjetik ? Ne fantazine e tij te semure dhe anti njerezore .
Ai formoi bindjen se pushteti i tij nuk mbahej me metoda te zakoneshme . Ishte pushtet i jashtzakonshem : Pa prone , pa interes materjal , pa konkurence te ndershme . Keto ishin fenomene te pa njohura . Pushtet para ardhese perseritnin njeri tjetrin . Lenini , nepermjet fantazise se ekzaltuar , shpiki pushtetin sovjetik , te cilit ju perkushtua dhjaku Stalin . Po qe se Stalini , nuk do t’i ishte perkushtuar teorise leniniste do te kishte perfunduar nje prift me kryqin e argjente ne qafe , duke tymosur temjane mbi varret dhe mbi besimtaret . Nuk ndoqi kete linje , por u be gjeneralisem , pa asnje shkolle dhe pa asnje lloj arsimi as te pergjithshem as adekuat . C’ mund te priste Rusia nga nje politikan i tille , pervec profilit te tij kriminal
Me teper se i persekutuari , Zhiti , te tere ne , shqiptaret kemi nevoje te lexojme kete veper , qe shkrepi ne erresiren staliniane dhe aktualisht , disa breza , nuk e kane perjetuar ate tragjedi njerezore , qe perjetoi nje e gjashta e botes , per 50 vjet rresht . Ne kete kuptim letersia e burgut , qe kane pershkruar shkrimtaret tone , mbetet mjeti edukativ , per te tera kohrat , qe jetojme dhe ato , qe do te vine .
Kur u njoha me romanin , qe diskutojme , me linden dy pyetje : Pse Stalini dhe pasusit e tij krijuan nje sistem burgjesh aq te tmershem , kur Europa , Amerika dhe gjithe bota kapitaliste luftonin , per mireqenien qe lypte koha , per te jetuar jeten , qe na jepet vetem nje here. ? dhe pyetja e dyte , qe lidhet me te paren : Pse kaq me vonese , duallen ne skenen politike Hrushovi dhe Gorbacevi ?
I pari shkrimtar disident , qe e pershkroi nga brenda regjimin stalinist ishte Sollzheskin . Eshte shkrimtari , qe beri historine e re , postmoniste. Ne kete pozicion , nuk mund te ishte nje politikan , qe ne c’do rrast ka interesa te vetat dhe mbi to nderton nje strategji te tere . Shkrimtari per interesa dhe strategji ka vetem letersine . Ne shumicen e kthesave historike shkrimtaret kane paraprire . Stalini , per prejardhjen , formimin dhe interesin , nuk mund te jetonte , vecse ne nje regjim te ngjashem me carizmin , por pa prone private. Shtetasit , nen kete sundim , do te punonin si skllever . Vete cari – Stalin do te rronte dhe do te mbreteronte . Keshtu e parfytyroi shtetin dhe keshtu e ndertoi , me pike dhe me presje . Njerzit nuk bzanin , se po te bzanin , qofte dhe me ze te ulet , i priste burgu , qe i perkthyer ne gjuhen e realitetit , do te thoshte vdekje e sigurte .
Jeten e burgut autori e ka pershkruar me detaje , krejt te besushme , sepse e ka jetuar vete . Te burgosurit nuk kishin asnje minute kohe te lire , vec oreve te gjumit , kur nuk kishin hetusi .
Ja si na i pershkruan autori i romanit jeten e te burgosurit, per momentet , qe rastesisht mund te ndodhet jasht qelise :
“ Eh sa te embla jane minutat e mbrapme , prane zjarrit . Shuhovi mundi t’i fshihej syve te Tatarinit , duke u fshehur pas nje barake . Do te gjente belane , po te perballej me te . Ne se do qe te mos gjeshe belane , bej c’eshte e mundur te mos te diktojne rojet se udheton fillikat , por vetem brenda brigates “ . ( F 24 )
Dy jane identitetet , Numri i te burgosurit dhe brigata e punes . Kohen , kur rrinte prane zjarrit , i burgosuri duhet ta harroi , sapo kalon pragun e qelise . Brigata eshte nje qeli tjeter , me e gjere , por me e tmerrshme , sepse kerkohet realizimi i normes . Normat e pa plotesuara , rritin propocionalisht denimin . Ne te tera rrastet , kur flitet per burgjet , niset nga ushqimi . Si ushqehen te burgosurit , qe nuk jane thjesht te burgosur , por punetore te rende te ndertimit dhe mbeshteti shpinen , pas murit . Ja si na i pershkruan autori nje epizod , qe lidhet me te ushqyerit e te burgoserve politike , ne burgjet e Stalinit bollshevik :
“Suhovi u ul buze nje armature drase . Tek u perkul , ndjeu nje dhembje ne gjoks , prane zemres . E shponte dicka e forte . Ishte gjysma e racionit te bukes , qe mbante ne xhepin e brendshem te pambukores , qe e kurseu ne mengjes , per ta ngrene ne dreke . Kete veprim e kryente c’do dite . Ndryshe nga heret e tjera , sot ne mengjes , ai nuk vuri buke ne goje , prandaj e mori uria shpejt . Kush duronte dhe 5 ore te tjera , sa te vinte dreka . Mezi po mbahej ne kembe …. Mandej nxorrri copen e bukes , mbeshtjell ne nje lecke te bardhe .. Fshehur nen dy pale rroba , ajo kothere nuk qe kallkanosur “ ( F 50 )
Ky fragment e ka sqaruar gjendjen ushqimore te burgut , por ka edhe diallogje midis te burgosurve , qe bisedojne , per mungese te theksuar te ushqyshmerise te ketyre punetoreve te rende . Synimi i te burgosurit ishte te mbahej gjalle , deri ne diten e daljes nga burgu , qe gjithsesi nuk quhej “dalje ne liri “ . Shprehje e njohur , qe perdorej ne rrate te tilla . Liria ishte e kufizuar , per c’do qytetar sovjetik .
I burgosuri , ka mjaft kerkesa , qe jane afer me nevojen ushqimore . Nje prej te cilave eshhte nevoja , per cigare . Pergjithesisht sejcili i burgosur eshte nje duhanxhi i thekur . “ Dy estoneze , si dy vellezer te vertete, ishin ulur ne nje pllake betoni dhe thithnin , me radhe nje gjysme cigare , nga nje cingarishte … Suhovi , gjat jetes se tij nuk kishte hasur ndonje estonez te keq… Fotushjevi kishte mbledhur disa bishta cigaresh . Nuk i vinte rende t’i nxirte ato edhe nga peshtymoret ” . Kur nje bashkevuajtes relativisht i ri , i tha se nepermjet bishtave te cigareve , vinin shume semundje te tmerrshme , midis tyre dhe sifilizi , Suhovi , ja priti : “me nje kembe do t’i mbledhesh edhe ti , pasi te rrishe nja tete vjet te mira , ketu brenda . “ (F 52 )
Episodet e korickave te bukes dhe e lugeve , qe mbaheshin ne corape , zene pjesen me te rendesishme te bisedave te burgosurve . C”ka tregon se te kryeje gjalle , burgun stalinist , quheshe njeri me fat .
Organizimi i punes , neper brigata , krijonte mundesi , qe esjcili i burgosur te jepte edhe piken e fundit te djerses , per ndertimin e sejcilit objekt . ja si pershkruhet ky moment i rendesishem . “ Qe te rrije sus , nje qen i rrahur , mjafton t’i tregosh kamxhikun . Zeri i brigadierit ishte me i serte se sa acari i asj dite dimri “( F 60 ) .
Po thuaj , ne te tere romanin flitet , per mencat e te burgosurve . Si ne permbajtje , ne shperndarje dhe ne konsum , ushqimi i te burgosurve ishte teresisht diskriminus . Po shkeput pak sentesa , qe flasin , per mencat :
“Sot gjella ishte e mire , bollgur tershere .Lyra e bollgurit , sikur te ngopte , prandaj vleresohej nga te burgosurit . Me kete lloj tagjie i kishte majmur kuajt Shuhovi , ne te rinjte e tij . Nuk i pat shkuar nder mend se do te zbarthte nje dite , qe do t’i digje xhani , per ca kokrriza tershere … Muajve te veres , ne fronet e mences , mund te rrinin , pa frike deri ne pese veta . Kurse ne dimer , kur te burgosurit visheshin trashe , edhe kater qene shume … Ngriti gjurin e djathte dhe , nga qafa e cizmes , nxorri lugen me mbishkrimin “UST- izhme 1940 “ dhe nisi te hante me ngut . .. Bujinovski ja nguli syte bollgurit , sikur shifte nje cudi , per t’u cuditur . “ Ne vijim shkruhet si pergatiteshin luget , nga telat e instalimeve elktrike . Duhet te shpenzoje shume , kohe , per te ptodhuar nje luge te re , kur luga te humbures rrastesisht .
Per te gjykuar mbi veshjen e te burgosurve , po shkepusim nje fragment nga faqja 136 e romanit : “ Fill pas tyre , ja behu dhe mbikqyresi .
Dilni ne gjysmen tjeter !
Nje pjese i kishte zene gjumi . Levizje . Zera te mbytur . Zune te vishnin valenkit ( se s’kishin c’te vishnin . Flinin me pantallona pambuku , ndryshe naten ngrije i teri . ) ….. Llogarite e jetes ne burg , beheshin me dite . “ Ai kishte pasur plot tremijee gjashteqind e pesedhjete aso ditesh . As me shume as me pak . . Per shkak te viteve te brishta , dilnin dhe tre dite me teper . “ . Keshtu e mbyll romanin nobelisti Sollzhenicin , duke I dhene te gjithe brezave nje nga veprat me te guximshme , qe u shkruan nga i burgosuri i burgjeve staliniste , pa dyshim burgjet me te tmerrshem , qe ka njohur bota e qyteteruar .
Burgjet nuk i shpiku Stalini . Burgje ka pasur dhe do te kete , por gulashet e Stalinit ishin tjeter lloj . Sasia e te burgosurve , per nje milion banor ishte dukshem me i madh se kudo ne Europe . Kjo shifer eshte e tille se jane qujtur figura krimi pershperitjet midis shoqerive . Pergjigjeshe penalisht , per krime te kryera nga Familjaret e afert . U shpik dhe lulezoi , lufta klasore , qe ndiqej deri ne brezin e katert . Keto figura krimi , nuk kane qene te tilla as ne feudalizem , por u trajtuan te tilla , ne shekullin e 20 .
Burgjet e monizmit shqiptar , ne shume pikpamje ja kalonin ashpersise se gulakeve , sepse figurat e krimit, te parcaketuara ne kodin penal monist shqiptar ishin me te tejkaluara . Fjala vjen , Gjek Marinaj shkroi poezine “Kuajt “ . Kjo poezi nuk fliste dirkt , per regjimin , as per qeverrine , por u intrpretua e tille dhe pa u botuar mire , Gjeku thirr ne Degen e brendeshme. Nuk mund te parafytyrohej qe nje roman si i Sollzhenicin te botohej ne Shqiperine e saj kohe . Edhe vetem ta lexoje , denooheshe me burg te rende , sic na i ka shkruar shkrimtari , Visar Zhiti .
Krushovi dhe me von Gorbacovi , e njifnin ne menyre te mirfillte kete realitet , por nuk mund t’i hynin detit ne kembe . U ngriten kunder Stalinizmit , pasi u siguruan mire , qe anashkaluan burgun vdekjeprures . Me nismat e tyre te guximshme Hrushovi dhe Gorbacovi , e rrezuan stalinizmin si regjim autokrat dhe kjo nuk ishte pak , por monizmin , qe u instalua ne Rusine cariste , jetoi mbi 70 vjet . Shteti kohor rus, sado demokraci e deformuar , nuk eshte Rusia e gulasheve te Stalinit .
Ai regjim tiranik u be cope e therrime , per te mos u rigjeneruar kurre me . Brezat duhet te njohin me hollesi cili ishte ai sistem . Romani i Sollzhenskin , nuk lexohet thjesht , per kuriozitet , por per te qene vigjilente , perballe c’do lloj autokracie , ne c’do kohe . Illo Foto , Studjus ne NY – Shtator 2021
