Prof. Dr. Fejzulla BERISHA: KREU I VII I KARTËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA

KREU I VII I KARTËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA, NDËRHYRJA USHTARAKE E NATO-s DHE ÇËSHTJA HUMANITARE NDËRKOMBËTARE NDAJ CAQEVE USHTARAKE TË REPUBLIKËS FEDERALE TË JUGOSLLAVISË

Shkruan: Prof. Dr. Fejzulla BERISHA 

1.Nga kriza e humanitetit në përgjegjësinë ndërkombëtare

Në fund të shekullit XX, ndërsa bota po përmbyllte epokën e Luftës së Ftohtë, në zemër të Evropës shpërtheu një prej krizave më të rënda humanitare të kohës moderne – spastrimet etnike dhe krimet masive të regjimit serb në Kosovë (1998–1999).

Përballë dështimit të diplomacisë dhe bllokadës politike në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, NATO ndërhyri ushtarakisht më 24 mars 1999 me qëllimin e qartë për të ndalur një katastrofë humanitare të përmasave të Bosnjës dhe Srebrenicës.

Ky akt, megjithëse nuk u mbështet formalisht në autorizimin e Këshillit të Sigurimit sipas Kreut VII të Kartës së OKB-së, u legjitimua nëpërmjet parimeve të së drejtës ndërkombëtare humanitare dhe detyrimit moral të komunitetit ndërkombëtar për të mbrojtur popujt nga krimet masive të shteteve të tyre.

2. Kuadri juridik: Kreu VII i Kartës së Kombeve të Bashkuara

Kreu VII i Kartës së OKB-së (nenet 39–51) është themeli i sistemit të sigurisë kolektive ndërkombëtare. Ai autorizon Këshillin e Sigurimit që, pas konstatimit të një “kërcënimi ndaj paqes” ose “akti agresioni”, të ndërmarrë masa:

-jo-ushtarake (neni 41): sanksione ekonomike, ndalime, ndërprerje marrëdhëniesh diplomatike;

-ushtarake (neni 42): përdorim i forcës për ruajtjen ose rivendosjen e paqes ndërkombëtare.

Në këtë kuadër, legjitimiteti ndërkombëtar për përdorimin e forcës rrjedh zakonisht nga një vendim i Këshillit të Sigurimit.

Mirëpo, në rastin e Kosovës, vetoja ruse dhe ajo kineze e bllokuan çdo vendim që do të autorizonte ndërhyrjen ushtarake, ndonëse ishte e qartë se regjimi i Millosheviqit po kryente një fushatë të spastrimit etnik kundër popullatës shqiptare, duke shkelur në mënyrë flagrante Konventën e Gjenevës, Kodin e Nurembergut dhe normat themelore të së drejtës humanitare ndërkombëtare.

3. Ndërhyrja e NATO-s: mes legalitetit dhe legjitimitetit

Fushata ushtarake e NATO-s “Operation Allied Force” (mars–qershor 1999) përbën një nga rastet më të debatuara në historinë e së drejtës ndërkombëtare moderne.

Ajo u ndërmor pa autorizimin formal të Këshillit të Sigurimit, por në bazë të:

-doktrinës së nevojës humanitare ndërkombëtare;

-detyrimit moral për mbrojtjen e popullsisë civile nga krimet e luftës; dhe

-rrezikut të përhapjes së konfliktit në gjithë rajonin e Ballkanit, duke cenuar paqen e Evropës Juglindore.

Në aspektin normativ, ndërhyrja e NATO-s u mbështet në idenë se kur një shtet kryen krime të rënda ndaj qytetarëve të vet, ai humb legjitimitetin sovran për t’u mbrojtur nga parimi i mosndërhyrjes.

Sovraniteti nuk mund të përdoret si mburojë për krimet e shtetit ndaj popullit të vet.

4. Dimensioni humanitar dhe përgjegjësia për të mbrojtur (Responsibility to Protect)

Ndërhyrja në Kosovë shënoi lindjen e një epoke të re të moralit ndërkombëtar, ku ndërhyrja humanitare u trajtua jo si privilegj, por si detyrim ndërkombëtar.

Ky koncept u institucionalizua më vonë në vitin 2005 në Samitin Botëror të OKB-së përmes doktrinës “Responsibility to Protect – R2P”.

Në Kosovë, ndërhyrja e NATO-s kishte tri objektiva thelbësore:

Të ndalonte spastrimin etnik dhe krimet kundër njerëzimit;

1. Të siguronte kthimin e më shumë se 800 mijë refugjatëve të dëbuar në Shqipëri, Maqedoni e Mal të Zi;

2. Të çonte përpara përgjegjësinë ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut në një territor ku shteti kishte dështuar plotësisht në funksionet e veta ligjore e morale.

Në këtë kuptim, bombardimet ndaj caqeve ushtarake dhe infrastrukturore të RFJ-së nuk ishin akt agresioni, por mjet proporcional për neutralizimin e aparatit shtetëror kriminal që përdorte ushtrinë, policinë dhe paramilitarët kundër popullsisë civile.

5. Parimi i proporcionalitetit dhe i dallimit në të drejtën e luftës

E drejta ndërkombëtare humanitare, përfshirë Konventat e Gjenevës (1949) dhe Protokollet shtesë (1977), përcakton dy parime themelore në çdo operacion ushtarak:

-parimin e proporcionalitetit, dhe

-parimin e dallimit ndërmjet objektivave ushtarake dhe civile.

Operacionet ajrore të NATO-s, ndonëse përfshinë goditje ndaj infrastrukturës strategjike, synuan vetëm caqet ushtarake dhe komandat logjistike e komunikative të RFJ-së, që përbënin strukturën operacionale të dhunës.

Në disa raste të izoluara pati dëme kolaterale (si rasti i urave, ndërtesës së televizionit shtetëror serb apo ambasadës kineze), por asnjë prej tyre nuk e ndryshoi karakterin legjitim të ndërhyrjes.

Në raportin zyrtar të Komisionit të Pavarur Ndërkombëtar për Kosovën (The Independent International Commission on Kosovo, 2000), u konkludua se:“Ndërhyrja e NATO-s isht

6. Pas ndërhyrjes: Rezoluta 1244 dhe legjitimiteti juridik ndërkombëtar

Pas përfundimit të bombardimeve më 10 qershor 1999, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 1244 (1999), duke vepruar nën Kreun VII të Kartës së OKB-së.

Kjo rezolutë:

-legalizoi praninë ushtarake ndërkombëtare (KFOR) dhe civile (UNMIK) në Kosovë;

-vendosi bazën për administrimin ndërkombëtar të përkohshëm të territorit;

-përcaktoi procesin politik për statusin përfundimtar të Kosovës.

Në këtë mënyrë, ndërhyrja e NATO-s u legjitimizua retroaktivisht përmes një instrumenti të së drejtës ndërkombëtare, duke shndërruar ndërhyrjen humanitare në bazë për krijimin e rendit të ri juridik dhe politik në Kosovë.

7. Kosova si rast sui generis në rendin ndërkombëtar

Rasti i Kosovës përbën një zhvillim sui generis në të drejtën dhe diplomacinë ndërkombëtare.

Ai nuk mund të barazohet me asnjë rast tjetër, pasi ndërhyrja në Kosovë nuk synoi ndryshimin e kufijve apo pushtimin e një shteti, por shpëtimin e një populli nga shfarosja.

Kosova si rast sui generis:

-e zhvendosi paradigmën nga sovraniteti absolut i shtetit në drejtim të sovranitetit me përgjegjësi;

-i hapi rrugë doktrinës së “intervencionit humanitar” si mekanizëm mbrojtës kundër krimeve masive;

-u shndërrua në model të ndërveprimit të forcës dhe moralit ndërkombëtar në mbrojtje të të drejtave të njeriut.

Kështu, Kosova nuk është precedent për ndërhyrje arbitrare, por përfaqëson një rast unik, sui generis, ku ndërhyrja ndërkombëtare u bë në përputhje me ndërgjegjen universale të njerëzimit.

8.Nga ndërhyrja në çlirimin e Kosovës

Ndërhyrja e NATO-s nën frymën e Kapitullit VII dhe të doktrinës humanitare ndërkombëtare solli fundin e një regjimi gjenocidal dhe hapi rrugën për lindjen e shtetit të ri – Republikës së Kosovës.

Ky veprim, i ndërtuar mbi parimet e drejtësisë, humanizmit dhe përgjegjësisë ndërkombëtare, mbetet shembull i rrallë i harmonisë mes forcës dhe ligjit, mes humanizmit dhe juridicitetit.

Sot, Kosova është realitet i pakthyeshëm juridik dhe politik ndërkombëtar, i dalë nga një proces që filloi si ndërhyrje për të shpëtuar njerëz dhe përfundoi si vlerë universale e lirisë dhe dinjitetit njerëzor.

Në thelb, ndërhyrja e NATO-s në Kosovë ishte shprehja më e pastër e ndërgjegjes kolektive të njerëzimit, që vendosi të mos heshtë përballë padrejtësisë.

Kjo ndërhyrje nuk ishte luftë kundër një populli, por aksion për shpëtimin e një kombi të tërë nga shfarosja.