Polifoni apo iso-polifoni
Nga Timo Mërkuri
Ndërsa po hulumtoja materiale të ndryshme për krijimtarinë popullore në tërësi dhe për iso-polifoninë në veçanti , më ra në sy dhe më befasoi fakti që pothuaj të gjithë studiuesit tanë dhe të huaj përdorin termin’’ polifonia labe’’ sa herë që donin të flisnin për këngën popullore shumëzërëshe.
Kjo habi u theksua edhe më tëpër kur konstatova se, duke folur për polifoninë si krijim popullor, ndërsa e ngrinin në qiell ( me të drejtë) këtë krijimtari, theksin e vinin më shumë te teksti i këngëve dhe bënin sikur haronin atë që është më themelore dhe më karakteristike te këto këngë, atë që e mba dhe e rit këngën, vete qiellin ku fluturon kënga, iso-n.Edhe kur ndonjëri merej me të ose e përmëndte, e bënte këtë sikur fliste për një gjë të rastësishme në këngë, për të mos thënë si një besdi e detyrueshme për tu përmëndur.
Që te emërtimi ‘’Polifoni labe’’ shprehim rezervat tona, le më pastaj shmangia s’di se pse e emërtimit ‘’iso’’ që është pikërisht themelorja në këto këngë.
Por le t’i shohim këto më konkretisht. Pse shprehim rezerva për emërtimin ‘’Polifoni labe’’.
E para duhet të sqarojmë se çdo të thotë fjala ‘’Polifoni’’?
1- Fjala polifoni vjen nga greqishtja Poli-shumë dhe foni-zëra. Pra shumëzëra. Këtu duhet të sqarojmë se më shume se me numërin e këngëtarëve, shumzërësh do të thotë shumë zëra muzikorë, pra mbi një zë muzikor. Problemi është i thjeshtë te këngët popullore sepse evidentohen të dy elementet e duhur si numëri i këngëtarëve që është gjithmon mbi dy e më tepër, po ashtu edhe numëri i zërave muzikorë, psh marrësi, hedhësi, kthyesi, mbajtësit e isos etj të cilët janë zëra më vete.
Mirëpo me shumë zëra, si në kuptimin e numërit të këngëtarëve ashtu dhe në kuptimin e zërave muzikorë, nuk këndohen vetëm këngët labe, ose vetëm këngët që i quajmë ‘’Polifonike labe’’. Me shumë zëra këndohen edhe Marshet(kujto Marshet e Brigatave, Divizioneve partizane). Me shumë zëra këndohen edhe Hymnet kombëtare të shumicës së shteteve të botës, të cilat domosdo këndohen me kore e grupe të mëdha dhe rallë ndonjë hymn që fillon(ama vetëm fillon) me solon e ndonjë tenori, për tu shoqëruar më pas me kore apo grupe këngëtarësh, me zërin e parë dhe me zërin e dytë..Nuk është nevoja të citoj këngë festive apo këngë patriotike të cilat gjithashtu këndohen me grupe e korre te fuqishme këngëtarësh duke përdorur zërin e parë dhe zërin e dytë
Argumenti se qoftë hymnet, qoftë edhe këngët e tjera te cituara me sipër mund të këndohen edhe vetëm nuk qëndron për dy arsye;
E para ato s’janë krijuar për t’u kënduar vetëm nga një person, pasi janë këngë që kërkojnë tonalitet të lartë, gjë që është e parealizueshme nga një person i vetëm. Plus faktin që të kënduara vetëm nuk e realizojnë dot misionin frymëzues dhe hymnizues për të cilën edhe janë krijuar. Ato kanë nevojë për kolektivitet.
E dyta është fakti që edhe këngët iso-polifonike mund të këndohen vetëm, mund të logaten, por gjithsesi duke imituar praninë e një grupi. Edhe këto hymne e marshe kur këndohen vetëm, gjithsesi imitohet prania e një kolektiviteti,e një grupi ose korri, imitohet zërei i parë dhe zëri i dytë. Provojeni të këndoni në vetmi këngën, psh ‘’Për Mëmëdhënë’’’’Ato maja rripa rripa’’, Hymnin Kombëtar ose Marshet e Brigatave etj etj. Gjithsesi do përpiqeni ta trashni zërin, për të larguar vetminë e një zëri të vetëm, të zërit tuaj. Ndërsa misioni i tyre frymëzues do lejë shumë për të dëshiruar.
2- Dikush do të thotë që, qoftë disa marshe, qoftë disa hymne etj të këtij karakteri , në shumicën e rasteve këndohen me dy zëra dhe jo me shumë zëra. Dakort jemi por gramatika e gjuhës shqipe ka numërorin njëjës dhe shumës dhe jo dyjës, trejës etj etj.
3- Është i vërtetë fakti se këngët të quajtura polifonike, ndonëse janë vërtet shumëzërëshe, secili zë ka karakteristikat e tij. P.sh roli i marësit është i dallueshëm nga roli i pritësit dhe hedhësit dhe ca më i ndryshëm është dhe roli i mbajtësve të isos. Analiza dhe studimi i tyre nuk është objekti ynë, por ne i evidentojmë për efekte krahasuese këto zëra dhe funksionet e tyre. Por ama edhe te koret që këndojnë hymne, marshe dhe këngë të tjera kemi disa zëra të dallueshëm, në disa raste edhe me ritëm e tonalitet të ndryshueshëm, dhe kjo s’përbën karakteristikën e këtyre këngëve.
Pra shumëzërëshi , pra të kënduarit nga shumë persona apo nga shumë zëra muzikorë, ’’poli-fonia’’nuk qënka karakteristike themelore e këtyre këngëve që quhen polifonike.
4- Karakteristika e tyre është pikërisht ajo që nuk e kanë këngët e tjera si Hymnet, Marshet etj etj. Dhe pikërisht iso-ja. Është më i plotë emërtimi ‘’Këngë me iso’’ose ‘’Këngë iso-polifonike’’ sesa ‘’këngë polifonike’’.
Po ç’farë është në vetvete kjo iso e famëshme. As më pak e as më shumë por një zë i njëtrajtshëm që zgjatet, herë pa u ndryshuar dhe herë me ndryshim sipas llojit të këngëve që shoqëron zërin kryesor’’marësin’’ të një këngë. Isoja përftohet nga një zanore e vetme psh ‘’e’’ e cila në konteks mer formën ‘’e e e e e’’ si një zanore e stërzgjatur. Por në disa raste sipas llojit të iso-s, kjo përftohet dhe nga zanorja ‘’o’’ në formën ‘’o o o o’’, ose dhe nga dy zanorë që kanë në mes nja bashkëtingëllore si psh ‘’o h o o o’’, ose dy zanore të njëpasnjëshme si psh ‘’o i’. Përgjithësisht të gjitha zanoret janë funksionale për rolin e isos si psh zanorja u,ë,o,a,i. Te disa këngë si psh këngët pilurjote të cilat kanë një asambël të tërë mbajtësish të iso-s, me qëllim që marrësi të ngrihet mbi iso-n siç është regulli normal i të kënduarit me qëllim që të dallohet teksti, disa mbajtës së iso-s e mbështesin marësin duke e mbajtur iso-n në një mënyrë të përafërt me fjalët e këngës, ose që të shprehemi më qartë, fjalët e këngës i shqiptojnë vetëm me zanore ose me një grup të caktuar zanoresh, tinguj të cilët janë më afër iso-s sesa tekstit. Kjo bën që edhe marësi të vijë drejt nesh si një gjëmim, si një lumë i fryrë, gati të shpërtheje çdo pengesë. Kjo ndoshta ishte gjetja me e bukur e Lefter Çipës ku asambli pilurjot i këngës popullore nuk mund të dëgjohet ulur por vetëm në këmbë sikur do të të thotë;-Ose bëhu pjesë e imja , ose mbathja se të shtypa. Isua ndryshe nga disa përcaktime teorike( si psh ne Fjalorin e Gjuhes se Sotme Shqipe fq 730) nuk është një zë që vetëm zgjatet pa ndërprerje, por është një zë që shpesh pëson edhe vibracione, ulje e ngritje, zgjatje e ndërprerje të mënjëherëshme për të rifilluar përsëri me një ritëm dhe tonalitet më të fuqishëm ose dhe më të ulët sipas këngës. Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi, herë i ngushtë e herë i gjërë, herë i pjerët e herë i sheshtë. Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh dhe nuk tjetërsohet kurrsesi. As nuk mund të hiqet.
5- Nuk imagjinohet një këngë pa iso por shumë mirë mund të konceptojmë dhe të hasim një iso pa këngë..Më sipër e kam quajtur iso-n si qielli që mban këngën si një shpend (shqiponjë apo harabel qoftë). A mund të imagjinojë ndokush një shqiponjë që fluturon në një boshllëk, në një vakum. As në fantazitë më absurde s’mund të ndodhë kjo.
Por ama kushdo jo vetëm mund të mendojë por edhe të shohë një qiell pa zogj, një ditë apo një natë vere apo dimri. Iso mund të kemi edhe pa një tekst kënge. Kujto logatjen. Jo vetëm kaq por disa këngë të teknikave të herëshme fillojnë pikërisht me iso ose së paku me një imitim të iso-s. Le të kujtojmë këtu logatjen e famëshme;
Qyqe,qyqe,mavro qyqe/Ku e ke moj tët vëlla
Që ta therën porsi ka/Porsi ka e porsi lopë/
Ja hodhën gjakun në gropë.
Pikërisht këtu logatja nuk fillon me tekstin e cituar por me një imitim isoje
ose më saktë një rënkim me ndërprerje që instiktivisht të kujton rënkimet e një vaji. Edhe vajtoret para se të nisin vajtimin me ligje, me një tekst të caktuar apo të improvizionuar vaji në një mort, e fillojnë atë me rënkime duke e ngritur gradualisht tonalitetin . Pasi është bërë ky ritual, në momentin e duhur, duke zvëndësuar ndonjë vajtore të mëparëshme apo duke ‘’ndihmuar’’ ndonjë tjetër, ndërhyjnë me tekstin e tyre në vajtim. Është një regull i pashkruar por gjithsesi i pa shkelshëm nga askush.
Por vazhdojmë me ison. Kemi raste që në tekstin e këngës futen fjalë pa kuptim të mirëfilltë, por që çuditërisht i shërbejnë ritmit dhe ritmikës së iso-s.Psh;
Te ur’ e Kardhiqit-o Trume trume
Zunë Ali beun-o Trume trume
Na fal bej s’kemi muzikë Trume trume
Bilbili ja kthen me grikë Trume trume
Pikërisht fjala pa kuptim ‘’trume‘’ e përsëritur dy herë është në shërbim dhe në funksion të forcimit te isos aqë sa i jipet kësaj më shumë rëndësi se sa vetë tekstit të këngës.
Në disa raste iso-ja fillon pas vargut të parë dhe në përsëritje e rimer me vete edhe vargun si psh;
Xhamadani tirqe tirqe/o veqil more
Te arra përtej ne ilqe/ o veqil more
Bëje fjal’për gjëra hiçe/ o veqil more
Për rrush e për kokra fiqe/ o veqil more
Keshe gjezdisë dynjanë/ o veqil more
Nga mulliri gjer më arrë/ o veqil more.
Pikërisht te kjo këngë iso-ja fillon me togfjalëshin ‘’ oveqil more’’dhe në kthim mer me vehte edhe vargun cilindo sipas radhës. Sqarojmë se në këngën polifonike, marësi këndon një varg ose një pjesë vargu dhe më pas grupi i iso-mbajtësve e ‘’detyron’’ marësin ta rikëndojë përsëri vargun e cituar prej tij(shpesh herë dhe në formë recitativi), por këtë herë nën ‘’diktatin’’ e iso-s. Si me thënë, e detyron vargun te rikthehet por kete here bashke me iso-n gjemimtare, e ‘’detyron shqiponjën e këngës të fluturojë në qiellin me furtunë të iso-s’’.
6- Shpesh herë isua ka më shumë rëndësi se vetë kënga,se vetë teksti i këngës sado i bukur qoftë ai. Po marim si shëmbull një teks brilant;
Djalërinë kush ma shet
I jap një mij’ e dyzet
Vetëmë për një sebep
Për miken që shkon e s’flet
O mike në të kam mike
Kur të vdes të bënesh qyqe
Të më qash brigje më brigje
Jo me lot moj po me ligje
S’ka nevojë për koment. Është një i shkuar nga mosha që kërkon të ‘’blejë’’ djalërinë, jo për të bërë ndonjë trimëri, por vetëm pse mikja e tij e dikurëshme e sheh si plak e sja kthen fare kokën. Si ka mbetur gjë tjetër veçse ti lutet që ta qajë me ligje brigjeve të vendit, duke vajtuar kështu dashurinë e parealizuar as në pleqëri, pa le më në rini. Kjo këngë këndohet me tone të forta, sikur do që të dëgjohet gjithkund. Por kemi patur rastin ta dëgjojmë edhe me një ndryshim të ‘’vogël’’, shpesh marësi nuk e këndon pjesën e tij si marës, por , si të themi e reciton atë shpejt e shpejt dhe bashkohet edhe vetë me grupin e mbajtësve të isos.
Ky fenomen nuk është i rastit vetëm për këtë këngë. Shpesh herë kur kemi një grup të mirë mbajtësisht të isos, hedhesish dhe pritësish, roli i marësist bëhet vetiu sekondar, i dorës së dytë, aqë sa ai e shpreh vargun në mënyrë recitative e jo duke e kënduar. Kjo ndoshta jo për të gjithë vargjet, por jo dhe për pak vargje. Ama një gjë e tillë nuk ndodh te mbajtësit e isos. Kurfarë recitativi nuk ka në mbajtjen e isos. Përkundrazi, edhe marësi dhe zërat e tjerë bëhën sy e veshë për të mbajtur sa më mirë e për të shijuar ison. Vëtëm pasi mbaron isua ngrihen gotat e rakisë e bëhen urimet e rastit etj etj.
6- Ka mendime që e lidhin ison me periudhën bizantine duke gjetur një farë ngjashmërie midis isos edhe zërave të liturgjive kishëtare dhe duke e lidhur origjinën e isos së këngëve tona pikërisht me këto liturgji. Po të ishte i pranueshëm ky konkluzion atëherë duhej të kishim njëfarë zbutje të isos me largimin e këtyre liturgjive nga jeta e popullit,largim i cili erdhi si pasoje e myslimanizimit të popullsisë të trevavë burimore të këtyre këngëve gjatë pushtimit pesëshekullor turk. Por kjo jo vetëm që nuk ndodhi, por çuditërisht në këtë periudhë mori një hov më të madh kënga popullore dhe shndrimi i vajtimeve për trimat e rënë në luftë kundër turkut, në këngë.
Nga kjo konkludojmë se kurfarë burimi i isos nuk është nga liturgjia bizantine, por përkundrazi duhet të kërkojmë burimin e liturgjive bizantine pikërisht të koret antike greko-ilire, dhe burimin e këtyre koreve te isua. Dhe këtë të fundit te rënkimet e vajtimeve. Kjo është e vetmja llogjikë që mund ti qëndrojë çdo prove dhe çdo kohe.
7- Por ka edhe raste kur iso-ja nuk shoqëron fare këngët, por përkundrazi shoqëron melodinë dhe sidomos ato melodi të ‘’mara ‘’ me fyell. Shpesh herë kur janë dy vetë dhe njeri është fyelltar ja mer një melodia ‘’ me të qarë’’ për të shprehur një dhimbje, brengë a dert. Këtë situatë e shpreh m ë së miri edhe kënga;
Shokë bimëni longarë
Do t’i bie duke qarë
Për atë miken e parë
Por ne e kemi fjalën për rastet kur nuk krijohet dot grupi apo nuk kemi grup për çfardo lloj arsyeje, por kemi vetëm një fyelltar edhe një shoqërues.
Në këto raste, sado mjeshtër që të jetë fyelltari, nuk e shpreh dot nëpërmjet melodisë së fyellit gjithë dhimbjen a brengën që do të shprehë. Atëherë në ndihmë i vjen pikërisht isua. Këngëtari tjetër e shoqëron melodinë e fyellit me një zë grykor, të trashë që përbëhet nga zanore me ndonjë bashkëtingëllore aty nga fundi që të jep përshtypjen e një katarakti ku rëzohen lumenjtë e melodive. Edhe në dukjen e jashtëme dallohet që ky zë është thjeshtë një iso. Ky zë përbëhet nga një O o o o ho ose nga Ë ë ë ëhë ë ë . Intonacioni i këtij zëri ulet e ngrihet sipas melodisë së fyellit, por gjithsesi ngjan si një rënkim i dalë nga shpirti. Pra kemi iso por skemi fare këngë, në kuptimin e tekstit të kënduar, por kemi vetëm një melodi të trishtuar, të dhimbëshme, të fyellit e cila shumë mirë kryen funksionin e tekstit të këngës që këndohet nga grupi. Pikërisht ky fakt që dëshmon për një mëlodi kolektive, (dy apo më shumë veta), por pa tekst, pa fjalë, let për lashtësinë e isos. Pra isua ka egzistuar edhe para se të artikuloheshin artistikisht fjalët në formën e një teksti kënge.
-Për kë po vajton-mund ti thuash lehtësisht fyelltarit apo shoqëruesit të tij
Në këtë rast dhe nuk është çudi që të marësh një përgjigje me emrin e një njëriu, qoftë ky djalë, vajzë, grua apo nënë a babë .
Pra ky zë nuk është gjë tjetër veçse një rënkim shpirti, një rënkim vajtimi i shndruar në iso.
8- Sqarojmë se iso-ja mbahet pa ndihmën e mjeteve dhe veglave muzikore popullore apo moderne.Tentativat dhe përpjekjet për mbajtjen e forcimin e isos me ndihmën e një letre cigari të vendosur në një krehër të vogël xhepi, të cilën e mba pranë gojës dhe i fryn(njësoj si fizarmonikat e vogla të xhepit të fëmijëve), nuk kanë të bëjnë me krijimin popullor, me iso-n, por janë thjeshtë marifete, pavarësisht se shpesh herë ja arin që të japin një imitim iso-je që duket tejet e arirë. Por një vesh i mirë e ndjen se është diçka artificiale dhe larg këngës
Po le të kthehemi te këngët, atëherë pse të mos i quajmë ,ose më mirë ti saktësojmë me emrin ‘’Këngë iso-polifonike’’, ose thjeshtë ‘’këngë me iso’’, pasi iso-ja në vetvete e nënkupton polifoninë, shumëzërëshin, praninë e shumë personave që këndojnë me një zë ose që bashkojnë zërat e tyre muzikorë(marësi, hedhësi, mbajtësit e isos ) në një këngë. Aqë më tepër po të kemi parasysh se edhe termi ‘’polifoni’’ për këto këngë është relativisht i ri. Është vendosur rreth viteve 40-50.
9- Ne nuk diskutojmë se a kemi të drejtë ne të ndryshojmë emërtimet e vëna nga Institucionet Shkencore dhe as tu bëjmë thirje këtyre Institucioneve që të bëjnë korigjimet që mendojmë ne. Ne nuk diskutojme se kush është ‘’nuni’’,’’kumbara’’ që do pagëzojë fëmijën dhe çfarë emri do ti vëjë. Ne diskutojmë se çfarë është ky fëmijë vajzë apo djalë, pa nuni mirë se të vijë për ta pagëzuar. Vetëm se është mirë që djalit të mos i vërë ndonjë emër vajze. Jo se si duam vajzat ore, se mezi i kemi ato, por ato kanë emrat e tyre .Bile shumë të bukur.
Po pse pas emërtimit’’Këngë polifonike’’ shtohet rëndom fjala ‘’labe’’.
Thua vetëm labëria ka këngë të tilla?
Vetkuptohet që jo, Këngë me iso ka edhe Skrapari, edhe Lunxhëria, edhe Mallakastra, edhe Myzeqeja, Çamëria etj. Dhe këto s’bejnë pjesë në Krahinën që quhet Labëri. Përgjithësisht gjithë trevat e Shqipërisë së mesme dhe Jugore.(Pse mungon kjo te Shqipëria Veriore është tema më vete).Mos vallë këto krahina e morën këtë këngë nga Labëria dhe për nder të saj e quajtën ‘’këngë labe’’.
10- Duke patur parasysh origjinën e këngës me iso, origjinë që buron nga ritet mortore të vajtimit nëpër shekuj, ky argument ‘’i marjes së këngës vetëm nga labëria ‘’ nuk qëndron .Që të themi se ky emërtim është ‘’shkollaresk’’, i vendosur artificialisht , edhe kjo nuk qëndron pasi ne edhe sot themi’’hajt t’ja marim një labçe’’ duke i hequr cilësimet e tjera, duke i rënë shkurt. Pse nuk themi psh ‘’t’ja marim një mallakastriotçe, ose skrapariotçe. Ndërsa jo rallë cilësojmë’’Haj tja marim një himarjotçe’’.Pse ndodh kjo, në rastin e parë përgjithësimi dhe në rastin e dytë (himarjotçe)veçimi.
Pa marë pozat e kompetentit, shpreh mendimin tim.
Quhet këngë labçe në përgjithësi, sepse pikërisht në labëri kjo këngë ariti nëpër shekuj kulmet e saj, duke krijuar një këngë karakteristike, elementet e të cilës u shtrinë edhe në trevat e tjera të vendit. Ju rikujtoj se para Neço Mukos, kënga himarjote nuk dallohej nga kënga e fshatrave të tjera të labërisë, përjashto këtu tekstin, pra nuk kishim këngë himarjote, këngë pilurjote etj. Kishim një këngë që shtrihej në të gjithë labërinë ashtu si pranvera qe vinte në të gjithë fshatrat e labërisë, pavarësisht se diku çelnin më shumë manushaqet e diku më shumë margaritat apo lule të tjera, nqse me këto lule do personifikojmë tekstet. Aroma e pranverës(isua dhe melodia ) qe gjithkund e njëjtë ose përafërsisht shumë e njëjtë.
S’kishte ndonjë dallim kënga pilurjote nga kënga himarjote nga kënga e Kuçit, e Bençes e Lumit të Vlorës etj etj.Duhej të vinin viganët e këngës si Neço Muko, Lefter Çipa, Demir Zyko e shumë të tjerë që të ndanin këngët(si melodi më shumë se si tekste)
sipas krahinave e fshatrave . Kënga himarjotë u shkëput nga kënga labe, kënga pilurjote u shkëput nga kënga himarjote e kënga labe etj. Secila mori portretin , profilin e vetë karakteristik. Por gjithsesi kulmet e para i kishte në labëri, prej nga u shkëputën.
Arsyeja tjetër është karakteristikat e këngës në trevat e cituara ruajnë shumë gjëra të përbashkëta dhe që janë më të theksuara në zonën e Labërisë. Psh në Labëri grupi i këngëtarëve përbëhet nga marësi, pritësi, hedhësi dhe isoja.
Po dhe në këngën himarjote , po dhe në këngën pilurjote po këta zëra janë, pavarësisht se te kënga himarjote ka një funksion primar hedhesi, pas marësit ndërsa te kënga pilurjote funksionin kryesor e ka marësi i ndihmuar organikisht nga dy tre zëra me qëllim që të dalë përmbi ison e cila mbahet nga një asambël i tërë.
Të njëjtët elementë ka edhe kënga mallakastriotçe apo kënga e Skraparit, por me funksione dhe role të ndryshme të pjestarëve.
11- Prandaj ne themi ende sot ‘’tja marim një labçe’’, jo se do këndojmë me domosdo këngët e Bençes apo të Salarisë, Progonatit apo Nivicës etj. Në konteks të shprehjes nënkuptojmë të kënduarit këngë shumëzërëshe me iso. Po a duhet të qëndrojë cilësimi ‘’labçe’’. Pse jo. A nuk vijojmë ende edhe sot ne , pavarësisht se kemi lindur nëpër qytete , të themi;-Unë jam nga Piluri, nga Himara, nga Kuçi, Golemi etj etj. A nuk vijojmë të themi; ‘’Kanuni i Lekë Dukagjinit’’ ose i’’ Papa Zhulit’’ ndonëse ata kanë shekuj që s’janë më. Atëherë pse të mos themi;-T’ja marim një ‘’labçe’’. Rëndësi ka të ‘’shtrohemi’’ në këngë, të biem dakort të këndojmë, pa s’prish punë në do këndojmë pilurjotçe, himarjotçe, mallakastriotçe apo qofte edhe këngë ‘’majë krahi’’ Tonat janë. Rëndësi ka të na këndojë zemra, se kemi shumë kohë që nëpër shtëpitë tona nuk këndojmë. Televizori e manjetofoni gjëmon tërë ditën e tërë natën, por ajo s’quhet ‘’të kënduar’’. Ajo është thjeshtë ‘’ të dëgjuar’’ si këndojnë të tjerët. Të kënduar ‘’labçe’’ do të thotë të këndosh me gjithë shpirt, më shumë se me zë. Sepse iso-ja del nga shpirti e jo nga gryka.
