NJERËZ TË GJALLË PËR TABELA QITJE

Naum Prifti

Tregim

Sapo iu afrova sheshit midis kapanoneve, pashë një dorë të ngritur lart që po më ftonte t’i vija pranë. Meqë ushtarët nga larg duken të gjithë njëlloj dhe fytyrën nuk po ia dalloja, dyshova mos shenja i drejtohej ndonjë personi tjetër, ndaj hetova në të djathtë e në të majtë për të larguar çdo keqkuptim. Pranë meje s’kishte njeri.

- O injorant me shkollë të mesme! - më thërriti me zë të lartë. – O Uran, me ty e kam. Eja këtu se kam një lajm të mirë.

Njoha zërin e Bertit, shokut tim tiranas. Besova se kishte marrë disa ditë lejë të shkonte pranë familjes. As fletë-lavdërimet e komandës para repartit të rreshtuar, as emri në librin e nderit, madje as distinktivi “ushtar shembullor,” nuk i gëzonte ushtarët sa leja. Ia kisha zilinë Bertit që do të hiqte uniformën e mërzitshme ushtarake dhe do të gëzonte lirinë e jetës civile, qoftë edhe për disa ditë. E dija se Berti e kishte dorëzuar me kohë lutjen në komandë, por nuk kishte shpresa ta lejonin për shkak të qitjes me armë zjarri që kishim përpara.

- Nesër vjen Zadifja, - më kumtoi duke fërkuar duart. – Lajmin ma dha sekretaria e komandës, pas telefonatës së saj. Mua s’më dhanë lejë për shkak të asaj qitjes së mallkuar që po na e merr shpirtin. Ia thashë Zadifes dhe ajo vendosi të vijë vetë. E di sa ma ka gëzuar? Hë mo, folë, e bën ndonjë vajzëë tjetër këtë? Edhe të lidhesh me repartin tonë ndërmjet centralit ushtarak, të pëlcet shpirti, jo më të vish vetë. S’ke ide sa e shkathët është, ndërsa unë jam guhak. Hë pra, folë një fjalë! - më nxiti.

- Të besoj, - i thashë.

- Çfarë beson, që ajo është e shkathët, apo që unë jam guhak?

- Dashuria nuk përfill mundime e sakrifica. Qënka vajzë e guximshme.

- Tani the fjalë me vend. E di unë, ti je i zgjuar… - më komplimentoi Berti.

- Pak më parë më the “injorant me shkollë të mesme,” - e ngacmova kot.

- Ou! Pse me gjithë mend e more ti?

Fytyra iu vrenjt dhe unë e kuptova se Berti u mërzit sinqerisht.

- U zemërove? – më pyeti.

Nuk i fola, edhe pse nuk isha zemëruar. Robert Qafoku të mahniste me çiltërsinë e tij. Ai e kishte shpirtin të pastër, kristal, sa të dukej se e shihje tejpërtej. Ndjenjat dhe mendimet i shfaqte hapur, sado naïve të ishin. Nuk dinte të shtirej, as të fshihte ndonjë prapamendim, a të fliste me thumba. Gjendja shpirtërore i lexohej në fytyrë. Gëzimi dhe hidhërimi pasqyroheshin në sytë e tij bojë kafe, me qartësi mahnitëse, si te fëmijët. Berti vuante më shumë nga i fyeri kur qëllonte që lëndonte ndonjë nga shokët e tij padashur me fjalë të pamatura. I gatshëm të bënte gjithçka për ta rregulluar gabimin, kërkonte të falur, e përqafonte, shante veten e tij “gomar,” “kërriç,” “budalla,” sa të vinte keq për të. Pasi e njihje nga afër, ishte e pamundur t’i zemëroheshe a t’i mbaje mëri, mbasi në shpirtin e tij nuk gjeje asnjë fije mërie a keqdashje.

- Tani eja të futemi në klub të të qeras. Merr çfarë të duash!

Klubi i pikës sonë ushtarake,–dikur barakë e shëmtuar pa dritare ku mbahej qymyri dhe disa rrangullima pa asnjë vlerë–tregtonte pak asortimente, prandaj s’kishe mundësi të prishje shumë të holla edhe sikur të doje. Xhezairi që ishte njëkohësisht banakier, shitës dhe kafexhi, njëherë në javë sillte nga Tirana disa tava me gurabie të lyera me bojë të verdhë sipër, të cilave ne u thoshim “ingranazhe,” për shkak të dhëmbëzimeve që kishin anash, disa trigona të thata, ca katrorë hallve të zezë që të vinte krrupë ta shihje dhe më të rrallë pasta të vërteta me shkumbë sipër. E dinte gjithë reparti se ai fshatar tiranas nuk kishte haber nga tregëtia, por në atë luginë të humbur mes maleve, profesionistët nga qyteti nuk pranonin të vinin për shkak të xhiros së kufizuar, ndërsa Xhezairi ishte i kënaqur, se fitonte tre a katër fish më shumë se shokët e tij në kooperativë, pa llogaritur ato që vidhte vetë. Disa herë gjatë vitit, klubi furnizohej me ashure dhe bozë, asortimente të preferuara që konsumoheshin shpejt nga ushtarët dhe oficerët.

- Po të kemi fat të gjejmë ashure dhe bozë, do të kënaqemi, - i thashë Bertit. – Boza më pëlqen më shumë se ato limonatat me limontoz dhe bojë që shet tregëtia socialiste. Pastaj e kemi dhe pijen e traditës, kombëtare.

- Misër i fermentuar në mënyrë artizanale… - e shpërfilli Berti, - Po të qe pije freskuese e mirë, e kishte marrë Evropa.

Hymë në klub. Pas banakut me dërrasa të pazdrugatura dukeshin raftet e zymtë dhe furnela elektrike ku Zhezairi përgatiste kafetë turke. Qe përhapur anekdota e një oficeri, terjaqi kafeje, i cili i kishte thënë Xhezairit: “E di se kafe nuk i shtie më shumë për shkak të gramaturës, por a mund t’i qesësh më pak ujë që të dalë më e fisme?”

- Pse me bozë festohet ky gëzim? – protestoi Berti. - Po ta marrë vesh Zadifja do më qortojë si kurrnac.

- Nuk ka nevojë t’i raportosh Zadifes për çdo gjë, - vërejta.

Më pa me një lloj përçmimi sikur po i jepja një këshillë të keqe.

- E kam të fejuar, ore! – ma kujtoi qortueshëm, sikur të mos e dija. – E kupton ti ç’domethënë e fejuar?

- Natyrisht, s’ka ndonjë vështirësi, - ia ktheva.

- S’mund ta kuptosh derisa nuk je fejuar, - ma priti. - Po qe se unë do të mbaj të fshehta prej saj, duhet të pranoj që edhe ajo të mbajë të fshehta… Po atëherë ku është sinqeriteti bashkëshortor?

Më pyeti kot, sepse unë e dija as nuk qe i aftë të mbante gjë fshehur, as nuk e donte diçka të tillë. Harmonia midis atyre që mendonte dhe atyre që thoshte, ishte cilësia që çmoja më shumë te Robert Qafoku.

Me të fejuarën e tij banoja në një lagje. Shtëpia e saj qe dy blloqe më tej dhe unë e mbaja mend Zadifen qëkur shkonte në shkollën fillore me dy fjongo flutura mbi kokë. Më dukej sikur fluturat kishin qëndruar rastësisht atje dhe pas një çasti do të fluturonin në ajër. Bukuria e saj u shpalos e plotë, kur hyri në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. Kuotat e pranimit ishin mjaft të kufizuara, sepse edhe për gjuhët e huaja, kishte dyndje studentësh njëlloj si te mjekësia dhe juridiku. Zakonisht pranoheshin maturantët me “diploma ari,” me notën dhjetë në të gjitha lëndët, ose fëmijët e familjeve me biografi të mirë, ose me miq të fortë. Nuk e dija nëse Zadifja e kishte siguruar me zotësi, apo familja e saj e kishte gjetur “mikun e artë.” Sidoqoftë dyert e fakultetit u hapën për Zadifen dhe ajo vazhdonte rregullisht studimet. Studentët e gjuhëve të huaja, i gënjente mendja se me të mbaruar fakultetin, do të vinin përkthyes te ndonjë ambasadë, ose do të zinin vend pëllumbash në zyrat e tregëtisë së jashtme. Pastaj një ditë, dëgjuam se Zadifja, pa e mbaruar universitetin, u fejua me një djalë të lagjes Ali Demi. I fejuari i saj qe ortodoks tiranas, nga ata që ne u thoshim“llaci-faci,” për shkak të gjuhës së tyre. Flitej se ishin me origjinë rumune, ardhur disa shekuj më parë, tani plotësisht të shkrirë me shqiptarët. Nga të rinjtë e brezit tonë askush nuk e fliste vllahishten. Ndërkohë epiteti vazhdonte të gjallonte, veçse tiranasit e thoshin me një lloj humori për të shkërbyer tingëllimin e vllahishtes, pa më të vogëlin konotacion përbuzës. Sikurse qe e zakonshme, edhe kjo fejesë u shoqërua me thashethemet e grave të mëhallës. U pëshpërit se Zadifja dashuronte një mekanik dhe u fejua pa pëlqimin e prindërve, pastaj u tha se donte të siguronte Tiranën, pastaj thanë se prindërit e kishin detyruar të ndahej nga studenti gjirokastrit, mbasi e kishin vajzë të vetme dhe nuk donin të largohej nga qyteti. Sidoqoftë askush nga ne të mëhallës nuk e dinte sakt si u ngjiz fejesa. Tani mendoni befasinë time kur maja e kalemit të Degës Ushtarake më hodhi në një repart midis malit të Dajtit Qafës së Kërrabës tok me Bertin, të fejuarin e Zadifes. Të dy po e kryenim shërbimin ushtarak me vonesë, për arsye se familjet tona e kishin shtyrë për shkaqe ekonomike.

- Ti shko ulu te ajo fuçija atje, - më tha Berti, duke më treguar me gisht cepin e barakës. Atë vend e lakmonin garipët e repartit se kur uleshin rreth fuçisë, u dukej vetja si piratë anijesh.

Berti iu afrua banakut, bisedoi kokë më kokë me Xhezairin dhe pastaj u kthye me dy filxhanë kafeje.

- E rregullova, - më tha me një frymë - E di ç’i propozova? Katër teke për ne, dy për ty dhe i shkela syrin.

- Ke mësuar ta shkelësh syrin? – e ngacmova.

- Tani, po.

Vetë ma kishte treguar atë histori komike.

Duke dashur të merrte përvojë në fushën e erotikës, Berti pyeti një shokun e tij, që thuhej se kishte sukses me femrat, se si arrinte t’i rregullonte takimet, si ua bënte propozimin dhe ç’fjalë u thoshte? Shoku i qe përgjegjur se metoda më e thjeshtë dhe më praktike qe t’ia shkelje syrin ndonjë vajze dhe po qe se ajo buzëqeshte, i afroheshe dhe i kërkoje takim. Po qe se pranonte të vinte, të tjerat rregulloheshin vetë. Paskesh qenë vërtet shumë e lehtë, prandaj Berti vendosi ta provonte në të thatë, pa ngarkesë, duke mbyllur njërin sy. Mirëpo atij i mbylleshin automatikisht të dy sytë. Shoku i tij që s’kishte vërejtur kurrë një fenomen të tillë, u shkri së qeshuri. Për t’u shpëtuar përfoljeve tëe mëtejshme, Berti nisi stërvitjet në shtëpi para pasqyrës. Provoi disa metoda. Herë mbulonte syrin e djathtë me dorë, herë të majtin, por sapo hiqte dorën i hapej edhe syri tjetër. Së fundi, pas mundimesh e rropatjesh, e bllokoi njërin sy me ciroto, për të ndarë lëvizjet simultane të qepallave. Pasi arriti sukesesin e dëshiruar, ua rrëfeu dhe shokëve se tani edhe ai e kishte përvetësuar metodën, por Berti, si djalë i turpshëm nuk e vuri në praktikë. Mendonte se nuk qe e hijshme t’ia shkelje syrin një vajze pa e njohur. A nuk do të dyshonte se kishte përpara një horr, një rrugaç?

- Konjakun do ta pijmë me filxhan kafeje, që të mos dyshojë njeri edhe po të na shohë. Gëzuar! – më tha Berti

Sekretin si servireshin pijet alkoholike në atë farë barake që shërbente si klub, e e dinin të gjithë. Gjithsesi asisoj rregullorja ushtarake që ndalonte pijet brenda territorit të repartit respektohej formalisht.

- Kërkova dhe Pirron, se doja ta qerasja, por nuk e gjeta. Më thanë se e kishin dërguar në pyll të priste dru për kuzhinën. Pash Zotin, çfarë ushtrije është kjo që po bëjmë ne? – më pyeti papritur.

Kafshova buzën e poshtme që të mos e vazhdonte më tej atë bisedë.

- Këtu nuk na dëgjon njeri dhe unë ty të besoj si vetes sime.

E dija se Pirro Mitrushin e kishte shokun më të ngushtë dhe në radhën e miqve unë vija pas tij. Kjo më dukej normale, meqë atë e njihte prej vitesh.

- Si u lidhe me Zadifen? – e pyeta kureshtar. - Me dashuri, hë? Aman po s’më the si i propozove? Duke i shkelur syrin? – e ngacmova me të qeshur.

- Jooo, çfarë dashurie? Hiç fare. Unë u fejova me mblesëri, si njëherë e një kohë. Jo tamam me mblesëri, po me ndërmjetësi, me njohje, falë përkujdesjes së hallë Marjanës. Ajo e njifte Zadifen dhe një ditë e ftoi në shtëpinë e saj, ku ndodhesha “gjasme” rastësisht edhe unë që “të shiheshim.” Po ta pëlqenim njëri tjetrin, u vinte radha prindërve të mi, të shkonin në familjen e saj dhe ta kërkonin Zadifen nuse për djalin. Hej, - u kujtua, - si s’e kam pyetur hallën, e bëri takimin me dijeninë e prindërve të Zadifes, apo me kokën e saj? Do ta pyes.

- Mos e pyet hiç, se dihet që ata janë marrë vesh midis tyre.

- Mirë e ke, - pranoi Berti. – E sheh tani sa tutkun jam unë?

- Si vajti takimi?

- Mos më keq, s’dija çfarë t’i thosha. Të them të drejtën nuk prisja të ishte aq e pamshme. Sa e pashë mbeta si i goditur. M’u duk vetja llosh, pa asnjë vlerë. Pse do të pranonte një vajzë aq e hijshme t’i fuste krahun një djali me ovrolle? Sa iku Zadifja, halla më pyeti nëse më pëlqeu. “Ti më mirë pyet vajzën, - ia ktheva. - S’ma merr mendja t’i kem pëlqyer…” “Pse, çfarë ke mangut ti?” – më pyeti halla. “Të gjitha mangut i kam, - ia ktheva, - as shkollë të lartë, as profesion për të qënë. Pastaj ajo studente universiteti, me gjuhë të huaj…”

- Edhe ti, nuk je pa gjuhë të huaj, - ia ktheva unë.

- “Llaci-faci” thua ti? Me vllahishten tonë as me rumunët nuk merresh vesh. As atë nuk e zotëroj, se në familjen tonë ka një çerek shekulli që s’e flet njeri.

- Pse t’u duk vetja llosh? Ti je goxha djalë, i pamshëm, serioz, muskuloz…

- E di ku e kisha hallin unë? - u shtrydh Berti, - Te mbiemri.

Qesha me naivitetin e tij.

- Kush të merr sot me mbiemrin Qafoku? – pyeti serioz.

- Sot shihet biografia, - arsyetova unë.

- Edhe mbiemri. Një vajzë nga uzina jonë e ndau të fejuarin për shkak se e kishte mbiemrin Lajkatari. E di si i thashë Zadifes kur u fejuam? “ Po të duash mbaj mbiemrin tënd, Bandilli, unë s’kam kundërshtim, se yti është më i bukur.” Ajo ma ktheu: “Unë dua Bertin me çfardo mbiemri që të jetë.” Janë të rralla vajzat si Zadifja. E dua shumë, më shumë se veten time. Çfarë të bëj që ta meritoj? Ëndërroj të kem rast të shpëtoj ndonjë fëmijë nga zjarri, ndonjë njeri nga mbytja a ku e di dhe unë… Veç për këtë mendoj.

- Mjafton të jesh i ndershëm dhe i sinqertë, nuk ka nevojë për heroizma.

- Jo, jo, nuk mjafton. Dua që Zadifja të krenohet me mua, të mos e përgojojnë bota se e mori burrin për të siguruar Tiranën… I mbushim dhe nga njëherë? I kemi të paguara, - më shkeli syrin. –Vajti te banaku dhe u kthye me filxhanët e kafesë mbushur me konjak.

I përpoqëm filxhanët për shëndetin e Zadifes.

- Kur u fejova me Zadifen ishte dimër, prandaj shkonim shpesh në kinema. Sapo shuheshin dritat në sallë, ndukeshim nga pak, mirëpo për dreq, qëllonte ndonjë horr pranë e fillonte fërshëllimat e bërtitjet: “Shihni filmin tjetër këtej. Obobo, si po e thith. Ia mori frymën!” Babai nuk më lejonte ta futja në dhomën time. Për vizitë, po, thoshte të vijë sa herë të dojë, por jo të mbylleni në dhomë, se unë kam dhe fëmijë të tjerë.” Prindërit e saj janë më liberalë dhe kurdoherë më presin mirë, më mbajnë për drekë ose darkë, më trajtojnë si njeriun e shtëpisë. Shtëpinë e kanë me dy kate dhe ata vetë zakonisht rrinë poshtë, kurse ne, që të ishim më të lirë, shkonim sipër për ca prapësira të vogla, se për më shumë nuk na e mbante me derë hapur. Mamaja e saj na sillte ndonjë gjë për të ngrënë, fruta, ëmbëlsira, kek, çfarë t’i ndodhej, mirëpo kishte një zakon të keq, i ngjitte shkallët pa u ndierë, si mace, dhe fap e hapte derën papritur. Njëherë na kapi keq, jo fare keq, po njëfarësoj. Unë e kisha marrë Zadifen në prehër dhe po e puthja e po e ndukja, sa ia kisha bërë qafën dhe gushën flakë të kuqe, kur vjehërra hyri me tabaka në dorë. Sa e pamë atë, u ndamë një andej një këtej me sytë përdhe, si fajtorë. Edhe ajo ngeli pa ditur ç’të thoshte. Unë e mblodha veten më shpejt. “ Po pse vjen hajdutçe moj vjehërr?” e pyeta me të butë. “ Apo të ha meraku se ç’po bëjmë ne? Asgjë më shumë se ato që ke bërë ti me tët shoq kur ishe e fejuar. Dhe që ta dish, po të them edhe këtë, tani Zadifja është imja dhe ndonjë ditë, s’dihet, mund të na gjesh edhe kokolepsur. Dëgjove?” Që nga ajo ditë i ngjitte shkallët bramb e brumb, sa dëgjohej një çerek ore larg.

Historitë e tij shquheshin për naivitet dhe humor.

Pasi pimë konjakun Berti më pyeti:

- E di si po e pres ditën e nesërme? Si natën e Vitit të ri. Them t’i marr lejë Fagushit të largohem nga reparti nesër njady orë e të shkoj andej nga Klubi i Gjeologjisë. Nuk dua të rri me Zadifen këtu, se të hanë ushtarët me sy.

- Ti je ushtar shembullor dhe ai të ka me sy të mirë. – Fatjon Agushin ne e thërrisnim shkurt Fagush.

I shndritën sytë nga gëzimi.

- Zadifja më tha se po vjen vetëm për t’u çmallur. Nuk ka ndonjë hall, a lutje. A nuk është sakrificë të udhëtosh me kamiona të rastit?

Pas pak m’u drejtua me një kërkesë shumë naïve.

- Më thuaj ndonjë temë interesante që ta ndezë bisedën. Hë, se ty të pjell mendja më shumë, lexon dhe libra.

I sugjerova temën e qenieve jashtëtokësore, megjithse në çast e kutptova se qe idioci.

- Pfy! Atje po më rreh mua, - ma ktheu. - Ç’më duhen? Unë dua ndonjë gjë konkrete, për shembull, cilat janë më të bukura, dhomat e gjumit prej qershie apo prej panje? Më pëlqejnë prej qershie se ato kanë reflekse të kuqe. Dasmën do ta bëjmë sapo të lirohem nga ushtria, ndërsa dhoma e gjumit duhet porositur më parë, se ka radhë të gjatë.

U befasova kur më pyeti:

- Të ketë njerëz vërtet në planetët e tjerë? Do jetë e bukur sikur të vijnë në tokë dhe të na thonë se as kapitalizmi, as socializmi nuk vlejnë, janë të tejkaluara. – Pastaj u kujtua të më porosiste. – Mos ia thuaj njeriu se na more në qafë.”

Pas darkës, - në darkë na jepnin gjithmonë vetëm çaj dhe një copë bukë,- u futëm në kapanon për të fjetur, secili në shtrojet e veta.

Natën ndjeva një dorë që më preku supin dhe pasi u zgjova, më urdhëroi të merrja pushkën nga armatura se do të shkonim për qitje. Ishte komandanti i togës Fatjon Agushi. Në oborr pashë se ishim vetëm tre veta, Robert Qafoku, Sadik Mançoja dhe unë. Ora mund të ishte tre e mëngjesit. Te dera e kapanonit na priste një “xing-fu” dhe ne u kapardisëm në sediljen e pasme, se kurrë nuk na kishim shpënë në poligon me makinë. Qe një trajtim luksoz, fare i papritur për ne ushtarët e thjeshtë. Togkomandanti Fagushi, pasi e shtyu revolen përpara që të mos i vriste kurrizin, u rehatua në kolltukun e parë, përbri shoferit. Makina u nis dhe faret e saj filluan të çanin errësirën duke ndriçuar shkurret anës rrugës dhe peizazhin tej bryleve.

Katër javë rresht kompania jonë zhvilloi përgatitje të programuara, teorike e taktike, si merrej vija e shenjimit, si duhej barazuar thepi me shqekëzën deri sa të humbiste mes shtegut, si ngjishej qyta te supi, si mbahej frymëmarrja derisa tërhiqej gishtëza. Një krismë e thatë, bosh. Ditë për ditë, jave pas jave po ky ushtrim, derisa të na kthehej shprehi, më sakt mërzi. Mezi po prisnim ditën të shkonim në poligon të rrëfenim në praktikë aftësitë tona.

Pastaj s’di si qarkulloi një fjalë se qitjen do ta kryenim natën, duke qëlluar objekte të lëvizshme që do të ndriçoheshin vetëm pak sekonda. Komentohej se kjo lloj qitje qe dhjetë fish më e vështirë se e zakonshmja, prandaj ndienim një farë pështjellimi.

Vumë re se shoferi nuk u kthye te rruga që shpinte në poligon, por vazhdoi drejt. Tabela e gërmuqur “zonë ushtarake,” mbeti pas nesh.

- Ej shofer! Akoma s’të paska dalë gjumi? – e qortoi Berti. - Nuk e patë kthesën?

Shoferi as denjoi t’i përgjigjej. Shihte përpara duke shkelur pedalin e gazit, me duart shtrënguar mbi timon.

- Ku po vemi kështu? – e pyeti Sadiku komandantin e togës duke i rënë lehtë në sup.

- Për qitje me armë zjarri, - u përgjegj Agushi. – U thamë njëherë dhe mbajeni mend, se nuk u zgjodhëm kot.

Nëpër dhëmbë përmendi diçka për biografitë tona të pastra. Nuk e kuptuam ç’lidhje mund të kishte biografia me qitjen që do të kryenim natën? Ushtari nuk e lodh mendjen shumë dhe ne nuk bënim përjashtim. Makina dredhoi nëpër ca rrugë të panjohura, ku s’kishim shkelur ndonjë herë. Nga malet e Kërrabës që dukeshin në të djathtë, me kreshtat përhedhur në qiellin e manushaqtë, m’u duk sikur po i afroheshim kryeqytetit. Mugëtira e mëngjesit po rrallohej mbi kodrat mbuluar me shkurre dushku bojë kafeje. Po agonte dhe ne s’kishim arrirë te poligoni tjetër. E merrja me mend se po shkonim përgjatë shpateve të Dajtit.

Tani nuk kemi ushtëri gazerme. Gjithë repartet ushtarake janë shpërndarë në pika të vogla, që të jenë më efektivë në rast lufte, sipas përvojës izraelite. Askush nuk e pohon shtetin nga e kemi huajtur, prej frikës se do të keqkuptohej. Pesë shtete të botës i kemi shpallur armiq të betuar. Amerikën dhe Bashkimin Sovjetik, si superfuqi dhe armiq të popujve, Afrikën e Jugut si shtet racist, Izraelin dhe Spanjën. Izraelin nuk e duam për hatër të aleancës me vendet arabe, ndërsa me Spanjën vazhdojmë të jemi në armiqësi edhe tani pas vdekjes së diktatorit Franko. Me ta nuk kemi marrëdhënie diplomatike, as tregtare, as nuk duam ndonjë lloj lidhje; madje me ta nuk zhvillojmë as ndeshje sportive. Mirëpo paradoksi është se duke mos marrë pjesë në ndeshje, ata i fitojnë aforfe dhe kështu armiqve tanë të betuar u falim pikë kot, aq sa FIFA na ka kritikuar dhe na ka paralajmëruar se do të na përjashtojë nga çdo aktivitet sportiv. E meritojmë. Sidoqoftë, falë përvojës izraelite, ne jemi pozicionuar në disa kapanone të shëmtuar, të gatshëm për luftë. Gjasme të gatshëm.

Makina ndaloi anës një djerrine. Poshtë saj duket një përrua mjaft i thellë dhe matanë një faqe lëndine me shkurre. Në agun violet të mëngjesit u dëgjua uturima e një kamioni. “Ifa” e përcaktoi Berti që ka përvojë mekaniku dhe i njeh makinat nga zhurma. “Ifa-t” janë kamionat tanë ushtarakë. Pastaj edhe zhurmërimi u platit menjëherë. Po kërkonim me sy ndonjë shenjë karakteristike të poligoneve, të paktën ndonjë monopat që të shpinte drejt tij. Te djerrina ku kishim qëndruar nuk dukej asnjë dhiare.

U ndie një fërshëllimë melodike, sikur një zog i fshehur cicëronte nxituar. Togkomandanti ynë iu përgjegj me të njëjtën melodi, si ta imitonte dhe ndërkohë e shëtiste vështrimin në anën tjetër të përroit te lendina e zhveshur. U kthye nga ne, urdhëroi të rreshtoheshim dhe pastaj dha komandë:

- Dhjetë hapa përpara, pas meje! Marrsh!

Stërvitja rreshtore atje s’kishte pikë kuptimi, ashtu si dhe shumë gjëra të tjera në ushtri. Duhet t’i bindeshim pa pyetur. Komanda e parë: “Pushkët pranë këmbëve!” E dyta: “Dy metra larg njëri-tjetrit!” Berti ishte në mes, unë në të djathtë, kurse Sadiku në krahun tjetër. Togkomandant Agushi nxori nga xhepi i xhaketës dy krehër fishekësh dhe i dorëzoi secilit prej nesh nga tre copë, aq sa përcaktonte rregullorja e qitjes. Pastaj menjëherë na urdhëroi të mbushnim armët dhe duke zgjatur krahun me gishtin drejt anës tjetër të përroit tha:

- Ja tek i keni tabelat!

S’kishim parë ndonjëherë asi tabelash, as nga ngjyra, as nga forma. Këmbët i kishin si të trupit të njeriut, kurse pjesa e sipërme qe katrore. Tabela e mesit ishte më e gjatë se dy të tjerat dhe jo krejt katrore, sepse cepi nga ana e majtë dukej si kënd i prerë. Një katror me një cep mangut, të cilin ia kishin grirë plumbat, ose ia kishte ngrënë nata.

Për habinë tonë tabelat filluan të lëviznin. Këmbët e tyre ishin të vërteta. Këpucët dalloheshin qartë. Qenë pa fytyrë, pa kokë, pa supe, pa duar, sikur ato pjesë t’i kishin lënë diku në ndonjë vend tjetër.

- Janë njerëz shoku komandant, janë njerëz me thes në kokë! - bërtiti Berti pa mundur të qëndronte në rresht, duke e shikuar ankthshëm komandantin që ta shmangte gabimin tragjik.

- Janë tabela për qitje! - Ushtoi zëri i Agushit. - Secili të qëllojë tabelën që ka përballë! – Fjalët e Agushit ranë në lëndinë të ndara nga njëra-tjetra si copëra akulli të ftohta. Atmosfera u ftoh menjëherë sa ndjeva të ngjethura.

Berti kishte të drejtë. Përmatanë përroit tani dallohehin qartë tre silhueta, me tors të mbuluar me thes. Pse ishin maskuar në atë mënyrë? Që të dukeshin si tabela për t’i qëlluar ne? Marrëzi. Atë veprim s’mund ta kishin kryer me dëshirën e tyre, sepse ASKUSH nuk do të kthehet në tabelë shënjimi, as Krishti vetë. I kanë detyruar. Ua kanë veshur thasët ashtu si dikur të marrëve këmishën e hekurt. Me sa dukej thesi i personit të mesit, ishte mjaft i përdorur, qëkurse një cep varej flashkur anës. Ata nuk mund ta hiqnin thesin nga trupi, se duart do t’ua kishin lidhur prapa.

Misioni i plotonit të ekzekutimit na u ngarkua ne të treve. Prej kujt, si ishte bërë zgjedhja? U drodha nga neveria sapo e mendova. Pse duhet t’i pushkatonim ne dhe jo plotoni i policëve, ose i sigurimsave? As ne nuk po i pushkatojmë, mbasi togkomandanti na siguroi se janë tabela shenjimi.

Bertit po i dridhen duart dhe ca më shumë pushka. Ajo duket si sqep shpendi që çukit dheun nervozisht. Nuk po arrin t’i futë fishekët në gushë; ata i bien vazhdimisht në tokë, nën vështrimin e egër të Fagushit që mezi po pret ta përfundojë atë operacion.

Në vijë të drejtë nuk i kemi as njëqind metra larg tabelat dhe mund t’i qëllojmë pa vështirësi. Sa pikë do të marrim? Nuk jam në rregull nga trutë, derisa bëj pyetje të tilla. Kush mund t’u vizatonte thasëve rrathë me vija e numëra? Sikur ata ta kenë fytyrën këtej, i shohin lëvizjet tona, si po i mbushim armët që do të zbrazen kundër tyre. Sa tmerr! Ndoshta nëpërmjet tisazhit të thesit dhe agut të kaltër, veprimet tona u duken si përhëndje halucinative.

Sadik Mançeja vë syrin mbi pushkë, merr shenjë dhe qëllon. Qëlloj dhe unë pa e marrë vijën e shenjimit, me dëshirën kapriçioze që plumbi të shkojë kot dhe tabela të qëndrojë disa sekonda më shumë në këmbë e ai brenda tij të thithë edhe disa gulshe nga ajri i këtij mëngjesi, megjithse pa kuptim. Ç’vlejnë disa sekonda për të? Befasohem kur shoh se të dy figurat anash rrëzohen përtokë. Imja ka mbetur palmuç në vend, kurse ajo e Sadikut spërdridhet. Ai i buzëqesh togkomandantit që t’ia njohë aftësinë e shenjimit. Presim të qëllojë Bert Qafoku. Pushka i dridhet tmerrësisht. Tyta shkon përpjetë e tatëpjetë sikur do ta çajë atë pjesë të horizontit më dysh. Më në fund kuturis dhe e shkrep. Tabela nuk bie e si në makth hedh dy hapa përpara.

- Po vjen këtej! – bërtet Berti i tmerruar pa pikë gjaku në fytyrë, duke shikuar syshqyer Agushin.

- Pushkën e ke në dorë. Debil! – i bërtet togkomandanti. Pastaj kthehet nga ne dhe urdhëron të qëllojmë sërish.

Tani të tre marrim shenjë mbi të vetmen tabelë që ka mbetur. Pa u shpërndarë ende tymi i barutit prej tytave të pushkës, e shohim të rrëzohet përtokë.

- Shkëlqyeshëm! – na përgëzon Fagushi, duke lënë të kuptohet se na kishte vlerësuar me pikët maksimale.

Fishekun e tretë nuk e përdorëm dhe ai na urdhëroi ta nxirrnim prej gushës së pushkës dhe t’ia dorëzonim. I kishim kursyer socializmit tre fishekë.

Hipëm përsëri në makinë. Shoferi, po aq i heshtur sa edhe kur erdhëm, mori rrugën e kthimit. Berti ka zenë vend mes Sadikut dhe meje. Pushkën e mban midis këmbëve. Duart e tij shtrëngojnë fort shtratin e pushkës, sa i janë zbardhur nyjet e artikulacioneve. Sytë i duken më të mëdhenj, ndërsa qepallat i mbyllen rrallë. Brenda ninëzave duket një përhumbje e thellë, nga e cila nuk mund të shkëputet. Më bie me bryl në ije dhe më pyet pa zë: “Ç’qe kjo?” S’di çfarë t’i them, prandaj ia bëj me shenjë “lere, mos mendo për të.” Pas pak ndiej një bërryl tjetër në ije. Më tregon Sadikun që po fle, me kokën varur mbi gjoks, një çudi tjetër kjo për Bertin. As Fagushi, s’kishte dëshirë të fliste dhe rrugën e kaluam në heshtje. Rrugë funerali.

Në repart u kthyem rreth orës 8 të mëngjesit. Kapanonin e gjetëm mbyllur me dryn, se rregullorja nuk lejon asnjë ushtar të qëndrojë brenda gjatë ditës. Edhe ata që janë me raport, ose të sëmurë, duhet të shkojnë në infermieri, një farë koteci me listela pranë depos së armatimeve. Kapanoni mbyllej gjatë ditës, për shkak të vjedhjeve që kishin ngjarë. Ushtarët vidhnin nga çantat personale të shokëve të tyre, çdo gjë që u pëlqente, që nga brisqet e rrojes, thikat e xhepit, stilolapsat e deri te shamitë e hundëve.

Komandanti i togës sonë i afrohet oficerit të rojes, bisedon me të kokë më kokë dhe ai nxjerr tufën e çelsave për të hapur derën e kapanonit. Edhe pa qenë afër tyre i marr me mend fjalët e Fagushit. “Të tre këta ushtarët kishin qitje nate. Lejoi të hyjnë brenda dhe të flenë.”

Para se të ndahej nga ne komandanti i togës, na tha:

- Detyrën për sot e kryet. Tani jeni të lirë.

- Cilën detyrë? – e pyeti Berti. Në zërin e tij ndihej dëshirë e çartur për diskutim, në mos për sherr.

Togkomandanti buzëqesh me zor.

- Detyrën që kishit, ose më sakt detyrën që kishim. Tani shkoni të shlodheni! – u dha fund diskutimeve me këshillë miqësore. Hipi sërish në xhipsin kinez, mbase për të raportuar kryerjen e misionit, ose për të pirë konjak dhe fërrnet te barbufeja e gjeologjisë.

Lëmë pushkët në armaturë dhe pastaj secili shkon në vendin e vendin e vet, midis dy radhëve shtretërish marinarë. Në fakt nuk ishin shtretër të ndarë nga njëri-tjetri, po dy radhë me dërrasa si në kampet e përqëndrimit nazist. Nuk kishim dëshirë të komentonim rreth qitjes sonë. Për fat ishim larg njëri-tjetrit. Berti poshtë në një cep, unë në cepin e kundërt, kurse Sadiku midis, në pjesën e sipërme. Secili mund të rrinte në shtjellën e mendimeve të veta.

Ushtarët e kompanisë sonë kanë shkuar në poligon. Ata presin radhën të futen brenda tre bunkerëve e që nga frëngjitë e tyre të qëllojnë tabelat në kodër. Tabelat janë të gjelbërta, me madhësinë e njeriut dhe një rreth me vija të zeza e me numëra. Zotësia është të qëllosh në mes të rrethit, në zemër të tabelës për të marrë sa më shumë pikë.Vlerësimet i japin sinjalistët pasi inspektojnë tabelat. Ata që kryesojnë me pikë, ndihen krenarë, cilësohen ushtarë shembullorë, shpresë e sigurt se nesër po aq saktësisht do të qëllojnë edhe kundër armikut. Eprorët i lavdërojnë për gatishmërinë e mbrojtjes së atdheut, megjithse kanë shpuar vetëm disa tabela kartoni që s’lëvizin.

Dëgjoj gërhimat e Sadikut. Atë e zë gjumi menjëherë. Ai mund të flejë në çdo kohë dhe në çdo lloj pozicioni, si afrikanët. Gjumi është pasioni dhe kënaqësia e tij më e madhe. Ndjej buçkaritjen e faqeve sa herë nxjerr frymë. Sot, meqë la mangut nja tre orë, mund të flejë gjithë ditën.

Mbuluar vetëm me çarçaf mundohem të lexoj romanin “Ali Pashë Tepelena,” mirëpo e kam të pamundur të përqëndrohem. I lexoj paragrafet pa e patur mendjen dhe pastaj kujtohem se është njëlloj si të mos i kem lexuar. Asgjë nga ato që shkruhen atje nuk arrin deri në trurin tim. Ato ngelin diku në retinën e syrit, sepse hapësirën e trurit e ka zënë imazhi i tabelave të gjalla, i njerëzve që na shërbyen si tabela për qitje, me thasë në tors, mes një lirishte të gjelbër, qarkuar me shkurre lisi me gjethe bojë kafe. Ngjyra e thasëve afronte me ngjyrën e gjetheve, sikur ta kishin kombinuar kastile. Nuk besoj se ata thasë mund të përdoren tani që u shpuan nga plumbat tanë. Veç kësaj do jenë mbushur me bllanga gjaku. Nuk ishin thasë po qefinë liri ngjyrë hiri. Po ata që i groposën e dinin se cilët ishin brenda thasëve? Nuk besoj, sepse thasët nuk ua vunë si shami sysh që të mos shihnin plotonin e ekzekutimit. Cilët mund të kenë qenë? Kjo pyetje po më mundon prej disa orësh. Sigurisht të dënuar nga gjyqi me dënim kapital. Mirëpo çfarë qenë, kriminelë, vjedhës, keqbërës, apo politikanë të rrëzuar, tradhtarë? Ndonjë ish anëtar i Byrosë Politike? Mos vallë ish Ministri i Mbrojtjes dhe ndihmësit e tij, shefi i Shtabit dhe shefi i Drejtorisë Politike? Pra unë sot herët në agim, pushkatova ministrin… Nuk pushkatova askend. Ne kryem detyrëm, kështu na tha togkomandanti. Çfarë? Mos është detyra jonë të vrasim njerëz? Ne nuk vramë njeri, ne qëlluam mbi tabelë, sepse na thanë janë tabela për qitje, asgjë tjetër. Mirëpo ne i pamë se ato lëviznin me këmbët e tyre, pa i mbajtur dikush brenda hendekut, as të tërhequra me litar anash. Kishin këpucë dhe ata ecnin mbi lëndinë. I urdhëruan të delnin aty. Ne dëgjuam zhurmërim e “Ifa-s” që i solli deri aty, pa e parë kamionin fshehur pas shkurreve. Kur ua veshën thesin, menjëherë sa zbritën nga kamioni, apo ndoshta qysh në qelinë e burgut që ata të mos dinin se ku po i shpinin? Edhe sikur ta dinin, kujt mund t’i tregonin? Pastaj i urdhëruan të delnin te lëndina për pajdos, shëtitja ditore e të burgosurve. Shëtitja e fundit. A u thanë se do të vijnë t’u pushkatojnë tre ushtarë me biografi të mirë? Nuk kishte arsye. Ç’ishte nevoja t’i paralajmëronin? Mos duhej quajtur favor diçka e tillë? Mos vallë do të protesnin se ata si komunistë nuk do të pranonin të pushkatoheshin nga ushtarë me biografi të dyshimtë? Po flas marrëzira. Këto s’janë veçse përçartje. Duhet ta heq mendjen, duhet ta shkëput kontaktin me atë që ngjau në agim. Ku do t’i mbulonin vallë? Atje në lëndinë? Nuk ka ndonjë vend ku varrosen të burgosurit e vrarë? Përsëri u ktheva te ai subjekt obsesiv. Nuk dua, nuk dua të mendoj më për ta… Ku e kam librin? Ah, po, e paskam në dorë. Atëhere le t’i kthehem leximit të romanit. Po Berti ç’po bën vallë? Duhet të ngrihem ta shoh.

Berti shtrirë më kurriz mbi krevat, i pa mbuluar, fërkon me dorë ballin. E shoh se si i lëviz gishtrinjtë duke rrudhur lëkurën që nga tëmthat deri aty ku puqen vetullat. Duket e ka kapur ndonjë dhimbje koke, të cilën mundohet ta mbytë po me dhimbje. Një dhimbje më e madhe gjithmonë e lehtëson tjetrën.

E pyeta nëse kishte nevojë për ndonjë aspirinë a analginë. Më largoi me një gjest nervoz, sikur të mos e duronte praninë time. Uroja të qetësohej derisa të vinte Zadifja, sepse do të ishte e dhimshme ta gjente në gjendje të acaruar.

Ushtarët e kapanonit tonë s’janë kthyer akoma nga poligoni. Sadiku zgjohet dhe i bie me gisht kyçit të dorës. Ai nuk ka orë, po e kuptoj se ç’do më thotë. Pyet nëse ka ardhur orari i drekës për të shkuar ne mencë. I jap shenjë të zgjojë dhe Bertin. Berti e largon edhe atë me të njëjtin gjest neveritës. As unë nuk dua të ha kaq herët, nga që nuk ndiej asnjë lloj urie, megjithatë e shoqëroj Sadikun, si të kryej një detyrë shoqërore.

- Jemi të parët, - më thotë Sadiku dukefërkuar duart, - do të hamë gjellë me lyrë. Sot e kemi hak nga një dopio racion.

E shoh si e fshin pjatën me tul buke dhe pastaj fërkon barkun nga kënaqësia. Pjata ime ka mbetur thuajse e panisur.

- A do të na japin ndonjë shpërblim për këtë shërbim? – më pyet.

- Mund të na nxjerrin emrat në tabelën e qitsave të dalluar, - i them unë.

Ky lloj nderimi nuk e kënaq aspak Sadik Mançen.

- Sikur të na jepnin disa ditë lejë, ose ndonjë shpërblim. Më ka marrë malli të shkoj në Devoll.

Kthehemi sërish në kapanon. Sadiku shtrihet të flejë pa u zhveshur. Berti vazhdon të qëndrojë i heshtur. Fërkon ballin me një inat e nxitim të egër, sikur po përpiqet të shkulë nga brendësia e kafkës diçka që e mundon, por zhgualli nuk e lë t’i fusë gishtrinjtë deri atje ku do, prandaj vuan tmerrësisht.

Pasdite u duk se u qetësua. Ballin nuk e fërkonte më, as tëmthat. Po mendohej me duart prapa kokës, ndërsa sytë i mbante mbyllur me zor. Frymën e nxirrte i lodhur, me disa psherëtima të shpeshta, sikur të kishte vrapuar gjatë.

Ushtarët e kompanisë u kthyen nga poligoni dhe kapanoni gumëzhinte si zgjua blete. Pirro Mitrushi, shoku i vet që flinte pranë tij, i kumtoi Bertit se kishte marrë njëzetë e tetë pikë. Berti nuk shfaqi asnjë shenjë gëzimi, duke e lënë Pirron si të shastisur. Ai doli përjashta të hante drekën, por u kthye menjëherë që ta lajmëronte Bertin se Zadifja kishte ardhur dhe po e priste në oborr. Herën e parë ai s’kuptoi asgjë dhe Pirroja u detyrua t’ia përsëriste kumtin.

Berti u ngrit nga shtrati me duart përpara, sa Pirroja pandehu se donte ta përqafonte për lajmin e mirë, kurse ai me zë të ngashëruar e luti.

- Pirro, thuaj Zadifes të ikë. Të lutem shumë, le të largohet, nuk mund ta takoj, më kupto, nuk mundem. – Lutja e tij qe tepër e përvuajtur tok me sinqeritetin tronditës.

- Mos të kanë luajtur vidat? Eja ore takoje të fejuarën se mezi po pret, - e qortoi Pirroja.

Berti doli nga kapanoni duke i hequr këmbët zvarrë. Zadifja sa e pa u sul ta përqafonte, pa u merakosur nga vështrimet e të tjerëve, kurse Berti nxori duart përpara sikur donte të mbrohej prej saj.

- Mos m’u afro, të lutem, mos m’u afro!

Zadifja ngriu në vend, pa ditur si të vepronte.

- Jam vrasës, jam kriminel, më beso. Kam vrarë një njeri… - i tha me zë patetik.

Ajo ktheu kokën për të pyetur shokët e tij, për të mësuar hollësi nga ngjarja tronditëse. Disa ushtarë iu mblodhën, të gatshëm për t’u argëtuar nga ajo skenë e pazakontë. Mos po luante, mos po recitonte ndonjë pjesë?

- E shoh se po ngërdhesheni, nuk më besoni, mbase më quani trillimtar... Robert Qafoku nuk gënjen. Po u them jam vrasës! E qëllova, e pashë si u rrëzua… Pse nuk më lidhni? – I vuri të dy llërët kryq, duke pritur që dikush t’i vinte prangat. Fytyra e tij dukej e mjeruar, me muskuj të flashkur, e cfilitur, aq sa ndillte mëshirë.

- Gjykomëni. Unë s’kam asnjë faj, më besoni, asnjë faj. Më urdhëruan ta qëlloja dhe unë qëllova, qëllova… - nuk mundi të vazhdonte më tej se fryma iu mek dhe ai u mblodh kuspull në tokë.

Pirroja i vuri dorën në ballë që të shihte mos kishte temperaturë e fliste përçart, pastaj nisi t’i pëshpëriste:

- Të lutem Berti, qetësohu. Ç’janë këto që thua? Ti s’ke vrarë njeri, ti je shoku ynë, je vëllai ynë. Ne bashkë kemi qenë kudo. Nëma krahun dhe eja të shkojmë nga klubi, ose andej nga burimi të shohim ç’na ka sjellë Zadifja. Nuk i beson Pirros ti? Më ke thënë se s’do të ndahemi kurrë. - I futi krahun nën sqetullat dhe u mundua ta ngrinte.

Berti iu shkëput nga krahët dhe bërtiti:

- Pirro, nuk flas përçart, them atë që ngjau sot në mëngjes. Unë jam vrasës, kriminel. Pse e vrava? Pse duhet ta vrisja unë? – Pas protestës shpërtheu me ngashërima. – Më bënë vrasës Pirro. Të dua shumë Zadife, po më nuk jam i denjë për ty, nuk jam i denjë për asnjë. Më vjen ndoht nga vetja…

Ra në gjunjë dhe filloi t’i binte kokës me grushte. Po e shihnin me keqardhje shokun e tyre, pa e ditur se ç’kishte ngjarë.

Menjëherë iu afrua grumbullit togkomandanti Fatjon Agushi.

- Ç’bëhet këtu? – pyeti. – Shfaqje? Nuk e shihni që ka pësuar krizë nervore? Dhe ti, - iu drejtua Zadifes, - do të bësh mirë të kthehesh në Tiranë, se për Bertin, kujdesemi ne. Tashti do të niset makina e repartit, prandaj mbathja me kohë. Bertin futeni në infermieri sa të vijë autoambulanca. Ju të tjerët shpërndahuni! Dhashë komandë “shpërndahu!” – bërtiti sa kishte në kokë.

E përcolla Zadifen deri te makina, pa i thënë asgjë. Besoja se Berti do të dilte shpejt nga kriza nervore.

Pasdite erdhi një autoambulancë ushtarake bojë preshi. Disa njerëz me bluza të bardha, e futën Bertin në makinë, megjithë kundërshtimet e tij se nuk ishte i sëmurë. Dëgjuam se e shtruan në spitalin ushtarak. Pas disa kohe Fagushi më tha se Bert Qafoku vuante nga neuropsikoza, prandaj ekipi i mjekëve vendosi ta transferonte në spitalin psiqiatrik të Elbasanit, ku mund t’i jepej mjekim më i kualifikuar. Që atëherë lidhjet me Bertin i humba dhe nuk dija asgjë për fatin e tij.

Ndonjë vit, pasi isha liruar nga ushtria, takova rastësisht Zadifen. Fytyra e saj nuk e kishte më atë shkëlqim vezullues të rinisë, po megjithatë dukej e bukur.

- Më njeh? – e pyeta.

- Po , - më tha shkurt.

- Ku ndodhet Berti tani?

- Pse nuk e dini?

Nga pyetja e saj e parandjeva se diçka tragjike do t’i kishte ndodhur.

- U vetëvra në Spitalin Psiqiatrik të Elbasanit. Vazhdimisht protestonte se nuk ishte sëmurë, se e mbanin kot, se ngjarja që tregonte ishte e vërtetë. Drejtoria e spitalit i dërgoi një letër komandës ku kërkonin sqarime rreth pretendimeve të pacientit Robert Qafoku, ish efektiv i repartit të tyre. Komanda u përgjegj se asnjë vrasje nuk kishte ngjarë gjatë kohës së shërbimit të tij dhe kjo e vulosi diagnozën e tij: monomani autosugjestive. Mjeku i pavionit, gjatë kohës së praktikës klinike me studentët e mjekësisë, ua tregonte si një rast klasik të psikomanive pa shkak, duke u thënë se pacientin e mundonte ndërgjegja që e kishin detyruar të vriste dikë, pa e njohur, pa e ditur as kush ishte. Pastaj shtonte se i sëmuri kishte përpunuar me fantazinë e tij një histori të cilën e tregon vazhdimisht me të njëjtat hollësi. Ngulmon se kjo ngjarë në poligon, se në vend të tabelave u vunë njerëz të gjallë, se ka parë këpucët e tyre, se gjysmën e trupit e kishin mbuluar me thes, dhe përralla të tjera etj. Berti protestonte sa herë e dëgjonte mjekun t’i jepte ngjyrë komike dramës së tij. Njëherë e ndërpreu mjekun duke u thënë studentëve se ishte mjeku ai që vuante nga psikomanitë e librave të psiqiatrisë, ndërsa ai vetë thoshte ato që kishin ndodhur. Ngulmonte se ngjarja ishte e vërtetë dhe ata mund ta verifikonin duke pyetur shokët që ishin bashkë me të. Natyrisht nuk e besonin dhe e keqja ishte se qeshnin nën buzë me ironi. E torturonte mendimi se pasi e bënë vrasës, tani po e quanin edhe të çmendur. Ndiente neveri nga vetja e tij, ndaj më lutej të mos e prekja, sikur çdo pjesë e tij të qe e përlyer me mëkat. Më thoshte: “Të mbaj larg, se të dua shumë, ti duhet të më kuptosh.” E kuptoja fare mirë, prandaj më vinte keq për të dhe për vete. Herën e fundit më tha se edhe po të dilte “i shëruar” nga spitali psiqiatrik, njolla e të sëmurit psiqik do ta ndiqte pas gjithë jetën. “Nuk mund t’ua kërkoj një sakrificë të tillë, prandaj u lutem mos ejani më për vizitë.” Një natë i dha fund jetës duke u hedhur nga dritarja e katit të katërt.

E pyeta nëse e besonte ngjarjen që tregonte Berti.

- Plotësisht! – m’u përgjegj. - Ju e dini, Berti nuk dinte të gënjente. Kjo ishte një nga cilësitë e karakterit që çmoja më shumë tek ai.

Nga sytë e mëdhenj të Zadifes filluan të shkisnin lotë. U ndava prej saj duke i zgjatur dorën, pa ditur se ç’mund t’i uroja. M’u duk pa kuptim ç’do lloj urimi.