E lexova me shumë vëmëndje fjalën që Prof. Aleksandër Peçi mbajti në Simpoziumin për Këngën Labe të organizuar nga Shoqata Atdhetare Kulturore Labëria në sallën UNESCO të Muzeut Historik Kombëtar më datën 25 Mars 2023. Personaliteti i tij më imponoi një lexim të vëmëndshëm dhe po ti shtojmë kësaj edhe interesimin tim të madh për temën dhe simpoziumin, besoj që ju krijon bindjen se leximi prej meje është bërë shumë i kujdesshëm, madje mund tju siguroj se e lexova mbi dy herë. Duhet të pranoj se ky lexim imi i përsëritur mu imponua më shumë nga habia për atë që lexova të shkruar nga Profesori i nderuar, sepse asgjë nga ato që shkruante ai nuk binte në kundërshtim me ato që kam shkruar, botuar e publikuar unë në lidhje me iso-polifoninë, madje ai bënte edhe një zbërthim teoriko muzikor të mendimeve të tij, që mua më dukej se mbështeste idetë e mia, ndaj dhe unë po bëj këtë shkrim që s’dua ta quaj replikë.
I-Qysh në krye Profesori i nderuar thekson: “S’mund te thuhet absolutisht jo, qe polifonia jonë vjen nga muzika bizantine kur polifonia është shume më e lashtë se viti 395”dhe se: “Në gjithë botën muzikat etnike kanë lindur shumë shumë kohë përpara kristianizmit”.
Kjo deklaratë është plotësisht e saktë, por më e rëndësishmja është se kësaj linje i qëndroj jo vetëm unë por gjithë mbështetësit e termit iso-polifoni.
Qysh te shkrimi im “Hymn për iso-n” në vitin 2005 dhe në librin tim “Shënjtëria e isos” e vitit 2008 e gjer më sot kam theksuar se kënga jonë polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe, shumzërrëshe etj. është shumë më e vjetër se koret bizantine .. dhe jo vetëm që nu ka marrë gjë nga muzika kishtare bizantine, por është kjo e fundit që ka “huazuar” nga kënga jonë”, madje këtë e kam theksuar në shumë shkrime.
Kënga jonë është më e vjetër se kultura bizantine, pse laboratori krijues i popullit (mendohet se) e përfundoi procesin e shndrimit të ligjërimit mortor në këngë diku nga shekujt VIII-V p.e.s. (ndonëse unë mendoj për një kohë shumë më të herëshme, parahomerike). Sigurisht që kultura bizantine e lindur shumë më von, në shek.IV s’ka qasje e jo më të ketë ndikuar apo të ketë “krijuar” këngën tone polifonike me iso, iso-polifoninë, këngën vënçe.
Lorenzo Tardo në librin “L’Antica Melurgjia Bizantina nell’interpretazione della Scuola Monastica si Grottaferrata” shkruan: "Shqiptarët, duke urryer skllavërinë otomane dhe duke lënë tokën e të parëve, nuk sollën me vete mënyrën muzikore të Konstandinopojës, dhe as artin akademik të Protospaltit të hollë (rafinuar), por sollën me vete traditën e tyre muzikore krahinore, malsore dhe arkaike ..". Më tejë shton: "Duket se në tërësi, kënga bizantine, pra, s'ka arritur të ushtrojë ndikim mbi këngën polifonike shqiptare, ndoshta më tepër duhet pohuar e
kundërta, kisha imiton këngën popullore polifonike[1]".
Akademiku Vaso Tole[2] shkruan: “Në asnjë rresht të dosjes nuk ka shprehje “që polifonia jonë rrjedh nga muzika bizantine” dhe të arrish konkluzion të tillë duke u nisur nga kjo është qartazi abuzive dhe keqdashëse. Dosja dhe formulari i aplikimit kanë në fokus kryesor dokumentimin, shtrirjen, llojet, stilet, vlerat e dukurisë dhe rëndësinë e saj për komunitetin. Pra dokumentimin e gjendjes faktike. Për këtë mjafton të shihni sitin zyrtar të UNESCOS: Albanian folk iso-polyphony - intangible heritage - Culture Sector – UNESCO.
Nga ana tjetër, etnomuzikologjia jonë dhe studimet e profesorëve të nderuar Ramadan Sokoli, Beniamin Kruta, Spiro Shetuni etj, dhe pas tyre edhe unë, ndajmë të njëjtin mendim se kënga popullore e Shqipërisë së Jugut është shumë më e vjetër se kultura e re muzikore bizantine, e për më tepër, nuk mundet as teorikisht e as praktikisht që origjina e një tradite me shumë zëra sic është polifonia jone me iso, të burojë nga një traditë një zërëshe me shoqërim siç është këndimi muzikor bizantin, për të cilin kanë dhënë kontribut edhe emra të mëdhenj si Jan Kukuzeli nga Durrësi etj”.
II- Nuk e di çfarë shihni ju te këto rradhë, por ajo që shoh unë është fakti se të gjithë jemi të mendimit, shprehemi e mbrojmë idenë që kënga jonë (polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe, labçe, himariotçe etj.) nuk e ka origjinën nga koret kishtare, nga kultura bizantine dhe nga asnjë kulturë apo komb tjetër, por është krijim autentik i popullit shqiptar, krijim vetëm shqiptar dhe e ka origjinën nga ligjërimet mortore. Është normale që të debatojmë për kohën e shndrimit të vajtimit në këngë, fillesën e të cilit unë e kërkoj në fund të matriarkatit dhe fillim të patriarkatit dhe e lidh me prurjen e baladave të herëshme si “Balada e murimit”, “Balada Kostandini e Doruntina” etj të cilat kanë periudhë lindjeje fundin e matriarkatit (në ato balada nuk gjënden asnjë gjurmë shteti e apo hierarkie civile apo shtetëror, ndryshe nga veprat e Homerit, madje te balada e Kostandinit nuk ka as autoritet të burrit si kryefamiljar, sepse autoriteti është i nënës (matriarkati në ikje) ndërsa te balada e murimit autoriteti i burit është në funksion të besës së lidhur mes tre vëllëzërve dhe jo si një ligj shtetëror). Ajo që ka rëndësi është fakti se këto balada kanë “udhëtuar”nëpër epoka në formën kënduar, ndonëse me një tekst më të shkurtër dhe një melodi më të thjeshtë, por gjithsesi me tipar kolektiviteti dhe jo individual. Vërtet që vajtimi kolektiv gjëndet te Homeri dhe te Plutarku kur flet për Panin e Madh në Butrint, por këto vajtime kolektive janë një risi për botën, për studiues e udhëtarët e huaj, jo për ne shqiptarët,që I kemi pjesë të jetës sonë edhe sot. Mendoj se më herët se Akili të vajtonte Patroklin kishte qënë Ajkuna që vajtonte Omerin dhe para se Sirenat ti këndonin Odiseut Zërat dhe shtojzotvallet këndonin e kërcenin në lëndinat tona, kërcenin e këndonin nëpër lëndina se nuk kishte institucione shtetërorë sado të fazës së parë, ndërkohë që Homeri flet për mbretër, princa, kështjella e ushtri të stërmadhe.
Pas kësaj, natyrshëm lind pyetja: Për se po debatojmë, ku nuk biem dakort vallë?
III-Profesori në shkrimin e tij kësaj teze (të mos pasjes origjinë të këngës sonë nga kultura byzantine )i bën edhe një sqarim me termillogji dhe argumenta muzikorë, të cilat i admirova, por çuditërisht në mes “këputi “ një batutë që më bëri të qesh, madje dhe me zë, pikërisht togfjalëshin “Bizantin isosi”, duke thënë tekstualisht: “..pa le pa le sot e dëgjova ne simpozium “Bizantin isosi “. Ndërsa vrisja mëndjen se çdo të thotë kjo shprehje, s’po i bësoja vetes kur kuptova se përdorej si epitet për një akademik, i cili sipas gjithë shkrimit të tij anatemohej si shpikës i origjinës bizantine të këngës sonë polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe, shumëzërrëshe, labçe, himariotçe, çamçe, lunxhiote, etj. Mirpo ja që më sipër paraqita shkrimin e po këtij akademiku ku shkruante se: “Në asnjë rresht të dosjes nuk ka shprehje “që polifonia jonë rrjedh nga muzika bizantine” dhe të arrish konkluzion të tillë duke u nisur nga kjo është qartazi abuzive dhe keqdashëse”. Profesori në fjalën e tij nuk na paraqiti asnjë rresht të shkruar nga akademiku ku të pohonte apo cilësonte këtë tezë bizantine, madje qysh në dhjetor të vitit 2005 në Top Chanel kur dha një intervistë për këngën iso-polifonike dhe asgjëkundi nuk përmëndet Bizanti apo kisha bizantine si origjinë e saj.
Atëherë kush e krijoi këtë teori të origjinës bizantine. Profesori na e thotë vetë “.sot e dëgjova ne simpozium “Bizantin isosi”pra ky term ka lindur dhe është përhapur nga ata që organizuan simpoziumin, ashtu siç patën krijuar termin “tole-polifoni”.
I nderuar Profesor! “Bizantin isosin” e kini aty, madje edhe në tribunë (besoj). Është ai që përpiqet tju mbushë mendjen se akademiku paska thënë më herët se kënga jonë ka origjinë nga sirenat, që fjalës së bukur shqipe “polifoni” ju shtua në UNESCO fjala greke “iso”, kur dihet se fjala “polifoni” është një term grek, (me të drejtë qytetarie në gjithë fjalorët muzikorë të botës) ndërsa fjala “iso” është thjeshtë shqiptare, arbërore, ilire dhe parailirie dhe përdoret ende nëpër fshatra të thella nga pleq të pa arsimuar. Është ai që vazhdon të kërkojë “grupe armiqësore në kulturë dhe art” dhe synon të organizojë konferenca e simpoziume sipas shëmbëlltyrës së Pleniumit të IV të KQ të PPSH.
Ka kaluar shumë kohë që nga ai plenium famëzi, njerëzit janë më të zgjuar dhe ajo që ka rëndësi është fakti se janë të lirë dhe skanë frikë nga instruktorët dhe sekretarët politikë. Në qoftë se vërtet kërkoni autorin e termit “polifoni me iso, iso-polifoni” lexoni babain e etnomusikologjisë shqiptareRamadan Sokoli, i cili qysh në vitin 1965 shprehet (duke e cituar me saktesi): “…atje ku flitet gegënishtja kemi muzikë homofonike, kurse përposhtë këtij lumi, atje ku ndihet rotacizmi i bashkëtingëllores “n” në “r” ose diftongu “ua” e tjera veçori fonetike të toskënishtes, atje ndihet dhe isoja së bashku me veçoritë e tjera polifonike”. Shihe se sa i qartë është: "…atje ndihet isoja së bashku me veçoritë e tjera polifonike". Pra ISO dhe veçori Polifonike! Shih “Folklori muzikor shqiptar-morfologjia”, Tiranë, 1965, fq.127.
Unë nuk mund të shtoj asnjë fjalë pas kësaj thënieje lapidare.
Sarandë, më 01.04.2023
Opmerkingen