Nata e Gjate e Kukuvajkes

fragment romani

I kushtohet profesor Aleksandër Xhuvanit, figurë e shquar e arsimit dhe gjuhës shqipe

Autori

“Asnjë gjuhë tjetër dhe asnjë shkollim në Europë nuk kanë pasur një martirizim të tillë: pesë shekuj dënim.” Kadare

1

Mesnata erdhi e shpejt dhe e qetë, por nuk kishte mundur ta shuante ende vapën e fundgushtit. Ndjehej një zagushi dhe fresku dukej si i harruar nën qiellin e heshtur të natës. Lart në kupë disa yje jepnin xixëllimin e tyre të zbehtë e të largët. Në qetësi e të pafjalë. Hëna tej mbi Malin e Vashës dukej si një pjatë e argjendtë që sapo kishte dalë diku e fshehur pas tij, por që ende nuk rrezëllinte me gjithë fuqinë e plotë të saj. Rrapi i madh në qendër të qytetit që dukej si një leshterik i sapodalë nga deti, lëshonte hije mbi grupin e njerëzve që prisnin të udhëtonin me karvanin e lindjes. Të zotët u kishin dhënë kuajve të hanin dhe kishin zënë të përgatisnin plaçkën e mallin që do të transportonin për tregtarët vendës deri në Manastir. Leka i Vanit të Dumanëve, së bashku me shokun e tij, Sifin e Haxhimimave dhe me tre djem fshatarësh që kishin zbritur disa ditë më parë nga periferia në qytet, ishin ulur në një shesh të vogël jashtë portës së hanit, nga ku dukej si në pëllëmbë të dorës e gjithë skena e përgatitjeve të karvanit për rrugë. Kishte shtrirë qetësisht dy këmbët e holla përpara dhe shuplakat e duarve i kish vendosur për të mbajtur ekuilibrin dhe trupin nga pas. Sifi, shoku i tij i fëmijërisë, po ndihmonte një nga moshatarët, duke palosur disa rroba dimri të trasha që do t’i duheshin kur të ikte vjeshta atje në qytezën e Çotilit. Diku nga e djathta vinte kori i bulkthave që zor se i dalloje në atë errësirë të pamatë. Përtej një klithmë e çjerë kukuvajke erdh dhe u dëgjua andej nga kodrat me ullinj në buzë të qytetit. Ndjeu një lloj ndroje, lëvizi kokën në një mënyrë krejt të pakuptimtë dhe u mbush me frymë. Hodhi pastaj vështrimin majtas, andej nga ku duhej të ishte dhe ndodhej shtëpia e tij dhe dalloi përtej konture hijesh e ndonjë çati që shfaqej aty-këtu mbi murin e gurtë të kalasë së qytetit. Ajo ashtu, e heshtur dhe hijerëndë, kishte zënë vend prej treqind e ca vitesh aty në qendër. Jo si një masiv gurësh, por si një fortesë që zotëron qytetin dhe krahinat përreth që nga koha kur e ngritën me nxitim ushtarët turq të ardhur nga brigjet e Azisë së Vogël. Kuptoi se pas kësaj në një vend tjetër do të kishte e do të ndjente gjithmonë mall për qytezën. Do t’i mungonte, por nuk do t’i shuhej kurrsesi në përfytyrimin e tij fëmijëror. E lidhnin shumë kujtime... Pastaj tërhoqi çantën e tij dhe u mbështet mbi të. Iu duk se iu rënduan qerpikët. I fërkoi me kurrizin e dy gishtave tregues dhe sytë e mësuar me errësirën i rrotulloi ngadalë në të gjithë horizontin që e pushtonte hapësirën e madhe të qytetit dhe menjëherë kuptoi se gjumi ishte tashmë i harruar. Por kishte qenë ky vetëm një iluzion i çastit. Ngriti kokën dhe e kaloi vështrimin sërish në hapësirën e qielltë dhe këtë herë krejt papritur iu duk tashmë se yjet atje lart që i ngjasonin plot shkëlqim si margaritarë, po lodronin. Mosbesues, mbylli sytë disa sekonda e kërkoi që të përqëndrohej pas asaj skene që iu shfaq në retinën e syve të tij të zinj. Gjithçka ishte si më parë. Asgjë ndryshe. Atje lart në qiell ''Ylli i sabahut'' ndriste mbi të tjerë dhe nga lodhja u përhumb. Ndër mend i erdhi dita e parë e shkollës. Burri më i mençëm i qytetit, Kostandini e mësuesi i tij, Tushi i Pinës. Dashuria për ta ishte e pamatë për vogëlushin.

2

Dita e parë shkollës i erdhi si një vezullim i largët në kujtesë, ndonëse nuk kishin kaluar shumë vite. Aq sa edhe gishtat e një dore. E kishte çuar para godinës në një shesh të gjerë me kalldrëm ndanë kishës së vetme të lagjes “Kala”, vetë e motra e madhe që i kishte dhuruar për të vazhduar mësimet një pjesë të pajës së saj. Në fillim kishte qenë i ndrojtur, edhe pse u gjet mes shokëve të tij të lodrave fëminore në rrugicë e përqark kalasë, por edhe nga lagjet e tjera që shtriheshin deri në periferi të qytetit. Nuk bëheshin më shumë se një dyzinë e gjysëm. Pastaj mësuesi, Mitrushi, një djalë i ri me trup të hollë e i qeshur, që dukej se rrezatonte mirësi e dashuri për vogëlushët, i kishte vendosur në rresht dy nga dy për të zënë vend në klasën e vetme mbi shkallët e gurta të asaj godine që shërbente prej dy vitesh si shkollë. Aty jashtë dy selvi që zgjateshin deri në qiell përballë kishës së ''Shën Marisë'' dukeshin të heshtura, ndryshe nga ditët e tjera ku gëlonin laraskat fjalamane e grindavece. I përkundte një fllad i lehtë fillimshtatori. Mirëseardhjen ua uroi në gjuhën shqipe vetë Dajë Kostandini, si i thërrisnin në qytet. Më pas ai shkoi në gjykatë, se edhe atje punonte atë kohë. Mësimin ua zhvilloi në gjuhën greke mësuesi që i kishte vendosur në rresht para godinës së shkollës një çast më parë. Lekës diçka iu mblodh në gjoks. Nuk kuptoi asgjë. Mezi priti të kthehej në shtëpi e të vinte mbrëmja. Atë kohë kthehej i ati që meshonte ditët e fundit të javës në një fshat, larg përtej fushës së Cërrikut, buzë disa kodrinave që zbrisnin si brezare nga masivi i Shpatit. Jovani, i ati, erdhi në shtëpi me hënë. Kish udhëtuar gjatë atë pasdite e ndjehej i lodhur. E përqafoi Lekën dhe ia përkëdheli leshrat e tij kaçurela. E pyeti për shkollën dhe ditën e parë që kishte kaluar atje. Djali uli kokën e tha ''mirë'' nën zë e pastaj heshti. Por i ati nuk e ngacmoi më. Zuri të fjalosej me të shoqen dhe i kërkoi pak ujë të ngrohtë me kripë për këmbët. I tha se ndjehej i lodhur nga rruga, edhe pse kishte udhëtuar gjatë me kafshë. - O baaaa.. Pse nuk mësohet gjuha shqipe në shkollat tona. Jemi apo nuk jemi shqiptarë?- Leka pyet babain. Jovan Dumani ia nguli vështrimin të birit e nuk iu përgjigj.Tundi kokën mendueshëm e nënqeshi, por përsëri nuk foli. Ndezi një llampë vajguri dhe e vendosi mbi tavolinë. I pëlqeu rrebelimi i të birit një çast, po pastaj u pendua. Nuk donte ta shihte ashtu në jetë. Ndjeu një lloj frike. Iu afrua pranë dhe hija e zmadhuar e tij që u reflektua në murin përballë, e mbuloi gjithë vogëlushin. - Po kjo është një shkollë greke. Ata e kanë marrë lejen që ta hapin. Jovani e pa të birin drejt e në sy. Djali shtrëngoi nofullat e u skuq në fytyrë nga inati. - Po shqipja, o babë? I ati lëvizi nga vendi dhe e hodhi vështrimin nga dritarja në krahun e djathte ku jashtë qielli i natës kishte ndezuar yjet - Nuk e do qeveria turke, o bir...- tha ngadalë duke i rrumbullakosur gërmat e ato pak fjalë, me një zë si pëshpërimë valë-deti, sikur të thoshte e të nxirrte brenda vetes së tij një sekret të madh të patreguar ndonjëherë. Leka u vrënjt si fëmijë. U duk se nuk i pëlqeu ajo që i tha i ati. Nuk e kënaqi. - Mirëpo Turqia lejon gjuhën greke për ne shqiptarët, kurse atë të tonën na e fsheh dhe na e gropos. - Djali mblodhi buzët e shtrembëroi fytyrën. Lëvizi pëllëmbën e dorës së majtë në ajër me nxitim duke shprehur inatin që e kishte zënë. E pa të atin drejt e në sy. -Unë dua që ta flas dhe ta mësoj në shkollë si në shtëpi. Ta shkruaj. Jovani ngriti supet në heshtje dhe sërish hija e tij ia fshehu fytyrën të birit. - Si t’u duk mësuesi, Tushi i Pinës? - pyeti për të ndërruar bisedë pastaj, por edhe për të mos i dhënë përgjigje pyetjes së të birit, që padashur, edhe pse fëmijë i vogël, kishte vënë gishtin mbi plagën më të madhe të kohës për shqiptarët. Djali ngiti supet e vogla e të njoma: - I mirë. Po unë nuk e kuptova mësimin, - tha djali duke u përgjigjur qetësisht këtë herë me një zë të mbytur, pas një heshtjeje që zgjati disa çaste, por që nuk e fshihte dot revoltën. I ati zuri vend e u ul qetësisht përballë të birit. Kaloi dorën në mjekrën gjysmë të thinjur që i varej deri në gjoks dhe u mbush me frymë. Mblodhi buzët e shikimin e treti një çast përtej dritares që binte e shikonte nga rruga e kalldrëmtë, ku nuk shquheshin më në erësirën e natës as edhe çatitë e fqinjëve përballë dhe tha: - Ka shpresë. Aty është dajë Kostandini, fqinji ynë, dhe ai e ka merak vetë. Do të kujdeset për ju që ta mësoni ta shkruani. - Qëndroi një çast dhe hodhi vështrimin nga i biri që e kishte varur kokën mbi gjoks, i dëshpëruar, dhe u mbush me frymë. - Ai është babai i gjuhës shqipe. - Lëvizi nga vendi e u mbështet ngadalë në mur, duke vendosur nga pas një shilte. Pastaj u kthye nga djali që kësaj here iu duk se po e ndiqte me vëmendje të madhe pa ia ndarë sytë të atit të tij. - Burrë fort i mençëm e i ditur si ai. Por ti, – dhe vuri gishtin tregues së dorës së majtë mbi buzë për të treguar se i biri për këtë nuk duhej të fliste. Të heshtte. - Është njohës i disa gjuhëve. Të gjithë e njohin për burrë të matur edhe guximtar. Nuk i trembet syri dhe e thotë fjalën rrumbullak. Dhe këtë cilësi të tij e di i tërë Elbasani që e çmon dhe e nderon shumë.- Jovan Dumani ndali dhe u mbush sërish me frymë. Pastaj e pa të birin drejt e në sy. - Ti mor bir duhet ta kesh vënë re se ai burrë i ditshëm është i ngadalshëm në të folur dhe fjala e tij ngjit mirë. Ka edhe një zotësi shakaje dhe talljeje që i tërheq të gjithë. Bisedues i mirë, tërheqës dhe shumë i shkueshëm. Aq sa qoshku i shtëpisë së tij, në verë dhe vatra e zjarrit në dimër, siç i ke vënë re edhe ti, janë çdo mbrëmje plot me miq që vijnë për të dëgjuar fjalën e ëmbël dhe të çmuar të tij. Kështu... - E ndërpreu frazën e u tërhoq pas për t’u mbështetur më mirë pas shiltes që e kishte vendosur pas krahëve. Kuptoi që tani u ndje ndryshe. Mblodhi këmbët si për të fituar ende kohë dhe iu drejtua sërish të birit, me një ton ndryshe, për të thënë këshillën që e mundonte prej ditësh, mbase që nga mesi i asaj vere, përpara se i biri të niste udhën e bukur të dijes në shkollën e lagjes dhe të vetme në atë qytet. - Abetaren e gjuhës shqipe që do ta mësosh fshehurazi tani edhe ti, a e di që e ka shkruar, Kostandini? - Djali nuk iu përgjigj, por ndryshoi menjëherë fytyrë. U bë kurioz. - E kemi biseduar, o bir, me atë burrë. Eh!...Të shumtë janë ata që e kanë nxënë shkrimin e këndimin e shqipes nga ky vetë. Dyqanxhinjtë e Elbasanit i mbajnë llogaritë e tyre duke përdorur abecenë e Kristoforidhit.- Djali këtë herë ishte ngritur mbi gjunjë dhe e shikonte të atin drejt e në sy, sikur donte që të përpinte fjalët e tij për mësuesin. Jovan Dumani kroi zërin dhe u përtyp. Uli sytë poshtë. - Ky plak i mirë është burim i gjithë diturisë për qytetin e krahinën përqark. Njerëz të parë ose të dytë, pleq e të rinj vijnë e qajnë hallet. Të gjithë e pyesin dhe kërkojnë këshilla prej Kostandin Nelkos, siç e quajmë ne elbasanasit. E pyesin për çdo gjë: për tërmetin që bie, për yjet që këputen, për kohën e keqe, për fejesa e martesa, për grindje dyqanesh e tregtie, për halle gjyqesh. Të gjithë ia dëgjojnë fjalën dhe mahniten kur mësojnë nga goja e tij se ç'kishte qenë dhe ç'punë të madhe ka bërë shqiptari në kohët e vjetra. Leka tundi kokën i çuditur. E ëma solli një enë të madhe bakri me ujë të ngrohtë dhe Jovan Dumani i bëri shenjë që ta vendoste poshtë tavolinës. U ngrit qetësisht, zuri vend në karrige e futi këmbët e zbathura brenda në ujë. - I kam hedhur një dorë kripë, – tha e shoqia. Por i zoti i shtëpisë nuk i ktheu përgjigje. Ia bëri me shenjë të birit që të zinte edhe ai vend aty përballë dhe rregulloi flakën e llambës me vajguri që ia vendosi e shoqja mbi tavolinë. Djali ndjehej sërish kurioz. - Baaaa!. Dajë Kostandini do të na mësojë gjuhën shqipe? - pyeti Leka i Dumanëve. - Doemos, mor bir. Kristoforidhi është edhe shumë punëtor. Si në shkollë ku jep mësim, ashtu edhe jashtë. Ai burrë, ai mësues punon e flet për mëmëdhe, duke përhapur shkrimin e këndimin e shqipes, duke u treguar nxënësve të tij të vegjël e të mëdhenj historinë e vendit tonë dhe i nxit për kohën e ardhshme. Ai nuk pushon së mbjelli farën e kombësisë, farën e dashurisë së mëmëdheut.

3

Tri orë përpara se të zbardhte karvani u bë gati për në rrugë. Kujdestarët e kuajve po u jepnin kovat e fundit kafshëve me ujin e ftohtë që vinte nga dy çesme aty në sheshin e tabakëve buzë hanit dhe një grup tjetër ngarkuan disa nga arkat e hejbet që kishin mbetur aty. Kjo u duk nga komanda që dha drejtuesi i udhëtimit, një burrë i shkurtër me xhoke e mustaqe të mëdha, që lajmëroi të afroheshin duke u thënë: - Është koha që të nisemi. Mos na vononi. Ishin sistemuar edhe plaçkat e njerëzit grupe-grupe ndoqën kafshët që zunë udhët, duke u çapitur ngadalë nëpër kalldrëmin e qytetit nën rritmin e një troku e tingëllimin e patkonjve mbi gurin e rrumbullakosur. Leka, Sifi dhe grupi i fëmijve që do të shkonin në shkollë zunë vend në heshtje në mesin e udhëtarëve të tjerë që nuk bëheshin më shumë sesa gishtat e dy duarve. Përveç korit të bulkthëve të fshehur nëpër ndonjë kaçube e shkurre të vogël, qyteti ngjasonte si me një gojëprerë. Kishte një heshtje nën ndriçimin e magjishëm të hënës së plotë që ishte ngritur tashmë atje lart në qiell, saqë Leka ndjeu për të parën herë një lloj dhimbjeje brenda kraharorit, që nga momenti kur kishte vendosur të largohej prej tij. Fërkoi sytë e njomur me shpinën e dorës së majtë dhe ktheu vështrimin nga qendra, aty ku ishin edhe zejtarët e dyqanet e zanatçinjve. Kërkoi me sy pastaj portën e Anastasit të Papajanëve, orëndreqësit të vetëm të qytetit e ndjeu mall për kohën ku kishte shërbyer aty. Kishte qenë vendimi i babait të tij, Jovanit, që Leka të shkonte e të merrte një zanat. Por djali donte të vazhdonte shkollën. I ati që punonte si prift fshati gati një gjysmë dite rrugë larg prej aty, nuk kishte me se ta mbante. Familja e tij mezi i përballonte shpenzimet e ditës dhe ushqimin, si gjithë të varfërit në atë qytet. E kish biseduar fillimisht me Tasin dhe ky nuk ia kishte prishur njeriut të fesë, Dumanit, që e donte dhe e nderonte aq shumë për shpirtin dhe karakterin e tij miqësor e të dhembshur për të gjithë. Leka shkoi si çirak pa zemër aty. Sapo kish mbaruar qytetësen. I ati ia kishte mbushur mendjen se pas disa vitesh do të ishte orëndreqës që për konkurim do të kishte vetëm ustanë e tij tashmë të plakur, Cacin dhe do të bënte para për të jetuar më mirë se ai ai vetë. Prifti i Kodrasit e kishte peng në zemër që nuk kish mundur të bënte më shumë për familjen dhe fëmijët e tij. - Nuk dua dhe nuk dëshiroj që ti, biri im, Lekë, të bësh jetën time. Dheu nuk do të më tresë. Djali fjalën e tij nuk e bëri dy. Por sipas traditës esnafore, çiraku do të bënte për shumë vjet një punë pa shpërblim që nuk kishte të bënte me profesionin, si: larja, fshirja e kujdesi për dyqanin, nderimi dhe respektimi i klientëve apo miqve të pronarit të dyqanit, sa herë ata shkelnin e vinin aty, por pa guxuar që të zinte me dorë veglat. Ato i mbështillte me një kadife të pastër e të zezë ustai dhe i ruante me kujdes, duke i vënë veçmas në një sirtar të tavolinës së tij të punës, sa herë e mbyllte dyqanin apo largohej për në shtëpinë e tij, diku në një lagje aty pranë qendrës. Shpërblimi do të vinte disa vite më vonë. Çiraku duhej që ta shihte dhe ta ndiqte vetëm me bishtin e syrit ustanë për ta vjedhur profesionin, kur do të provonte të tregonte se çfarë kishte mësuar nga ai vëshgim i gjatë fëmije. Por do të duhej kohë deri atëherë. I tha një mbrëmje të atit që sapo kishte mbërritur i lodhur nga fshati, se nuk do të shkonte më tek ustai dhe se nuk e mësonte dot zanatin, edhe pse kishin kaluar disa muaj. - Nuk ia kam idenë fare, - kish këmbëngulur Leka. E kishte parë të atin në sy, e u zbraz. - Dhe nuk do tʼia kem asnjëherë. Jovani ishte mbështetur në minder dhe i spjegoi të birit se edhe vetë Tasi i Papajanëve e kishte mësuar zanatin me të vjedhur, atje në Bukureshtin e largët, te një usta me emër në atë qytet, ku e kish nisur babai i tij. Mirëpo Leka e miku i tij i ngushtë, Sifi, kishin plane e ëndrra të tjera që lidheshin me shkollën e mësimin. Atje në kthinën e Bibajave, ku mësohej fshehtas gjuha shqipe, vetë Dajë Kostandini u kishte thënë: - Ghlua shqipe àsht e pasme me fjalë dhe po të përdoren e të fërkohen me ré edhe me mjeshtëri mund t'i bahet aq e pasme pa si ghluhna gjermanishte... Kaq ishte dashur për Lekën e Dumanëve pastaj. Atë frazë e kishte menduar gjatë në shtëpi e gjithë ato ditë që rrodhën më pas e kishin lënë pa gjumë. I kish analizuar ato fjalë të atij njeriu që në fillim i ishte dukur i sertë, me mustaqet e mbushura e pisë të zeza, leshrat gjysmë kaçurela e të fryra mbi kokë, por më pas i kishte hyrë në shpirt e në zemër. Iu ndez dëshira. Thuri edhe ëndrra atje në dhomën e tij të ngrohtë deri sa shtrihej në shtrat, ku e gjente dhe e këpuste gjumi shumë herë të lodhur nga lojërat fëmijërore pas mësimit. Një javë më vonë e mori vendimin. Fshehtas. Pa ia thënë askujt, si sekretin më të madh të jetës së tij. ''Do të bëhej si Dajë Kostandini e Tushi i Pinës. Përhapës dhe mësues i gjuhës së bukur shqipe...'' Por për këtë duhej të mësonte.

4

Fundi i ditës së parë i zuri në një han që ishte në buzë të një fushe e që hapej mes masiveve të gjelbëruara, ku një vrap pele më tej niste e zinte fill ''Qafa e Thanës''. Donte edhe tri orë që të vinte mesnata. Drejtuesi i qerrexhinjve u tha që të pushonin e të merrnin forca deri në mëngjes. Sifi ia ndjeu gurgullimën një përroi që rrëshqiste buzë murit të gurtë të hanit, ndaj i ftoi Leksin e tre nxënësit e tjerë që të freskoheshin e të lanin fytyrat, duart e këmbët me ujin e ftohtë e të kristaltë që dallohej në rrezatimin e hënës dritargjendtë. Pastaj zunë vend në një dhomë të katit të dytë dhe hapën trastat e ushqimit. Hëngrën shpejt të pestë së bashku me çfarë u ndodh e u kishin përgatitur në shtëpi. Hanxhiu, një burrë i gjatë e me një trup të kërrusur si kosore, erdhi dhe solli disa shkarpa. - Verë është. Gusht. Po këndej nga ne thonë gusht e gunë. - U hodhi një sy burrave që kishin bujtur atë natë, sikur donte të merrte edhe aprovimin e tyre për të ndezur zjarr. - Në fakt mbrëmjet këndej nga ne janë të ftohta. Brenda ndjehet nëse nuk mbuloheni. Nuk kushton shumë... Por udhëtarët i thanë se kishin marrë tesha dhe se nuk do të ishte problem i ftohti i natës. Gjumi i zuri shpejt. Leka ishte shtrirë pranë Sifit, por sytë nuk i mbylli si shoku e miku i tij. Të tjerët filluan të gërhisnin. Nën dritën e një llampe vajguri të varur mbi murin përballë, djali ngriti kokën dhe u hodhi një vështrim që të gjithëve. I erdhi keq, dhe tha me vete ''Janë të lodhur''. E ndjente edhe ai. Fundi i këmbëve kishte kohë që i dhimbte. E kish kuptuar që kur kishin lënë nga pas Qukësin. Donte që t’ia tregonte Sifit, po në çast u pendua. I erdhi turp. Ndonjë tjetër, po ta mësonte këtë, do të mendonte se ai ishte çun mamaje. Por nuk ishte kështu. Sifi që ia dinte hallin dhe dëshirën, i kishte propozuar Lekës së Dumanëve që të shkonin e të studionin në shkollën e Çotilit. Dy ditë më vonë mësuan se atje përgatiteshin dhe merrnin një edukatë për t’u bërë prift, edhe pse konsiderohej si një lice. Djalit nuk i pëlqeu. Sifit që ia solli këtë informacion dhe që e kishte mësuar nga prifti i lagjes ''Shën Koll'', një kushëri i të atit, i tha se nuk donte të bëhej prift si babai i tij. - Nuk dua që ta kem peng në zemër edhe unë, që s'do të mund të bëj pastaj më shumë për familjen, i veshur prift si im atë,- i tha Sifit. Tjetri kish vënë buzën në gaz duke i vëndosur dorën në sup, aty pranë kishës së ''Shën Mërisë'', ku ishte edhe shkolla që kishin mësuar fshehtas gjuhën amtare shqipe. - Prit pak. Atë Stavri, krushku ynë, prifti i ''Shën Thanasit'', më tha se nuk ishte e detyrueshme që të vishesh pastaj e të dorëzohej prift fshati, por ajo mundej që të shërbente për të vazhduar shkollën e lartë ose për prift, ose universitetin e Athinës për degën që duam të zgjedhim ne. Praaaaa. Nuk është kusht. Mjafton që të marrim një arsim që të vazhdojmë e të ndjekim të lartën. Kaq ishte dashur për Lekën dhe ëndrra iu ringjall sërish. U bë me fletë e nuk e mbante më vendi, edhe pse halli dhe gjendja familjare e pengonte. I ati nuk kishte para që ta mbante me bursë në atë shkollë, ndaj ai nuk guxoi që t’ia thoshte. Pas një jave Sifi i tregoi se me ata do të vinin në shkollë edhe tre djem të tjerë nga Shpati. E kishin lidhur fjalën së bashku që të niseshin para së shtunës me karvanin që do t’i linte në Çotil, se aty kalonte rruga për në Manastir Leka shkoi drejt tek e motra e madhe që ishte martuar në një lagje tjetër, në një derë të mirë fisnike nga shpirti, por jo nga xhepi e pasuria. Ia tha. Urania u vu në hall. - Dua që të të ndihmoj shpirti i motrës, por... nuk kemi aq para sa për ta përballuar bursën tënde atje. - Djali u pre në fytyrë si një muzg që nuk jep dritë. Uli kokën e mbushi sytë me lot. E motra ia ngriti dhe ia fshiu me gishta lotët që kishin rrëshqitur në mollëza, dhe pastaj ia mbështeti në gjoksin e saj. - Unë nuk mund të bëj tjetër veçse të të jap ty ''Paret e Gushës''. Por as ato nuk do të të sosen deri në fund. Nuk janë aq shumë dhe nuk e mbulojnë gjithë bursën tënde, për aq vite që do të studiosh aty. ''Paret e Gushës'', sipas zakonit, u jepeshin vajzave në pajë kur martoheshin, si dhurata të mbledhura nga të afërmit e miqtë, në florinj e monedha argjendi, por edhe zbukurimet e gjerdanet në kostumin popullor të festës. Por edhe ato që vendoseshin në gushë e mbi kokë me të cilat nusja dilte nga shtëpia. Vëllai i kërkoi motrës besë që të mos e merrte vesh i ati, se ai do të nisej në shkollë, sepse nuk donte që të ndeshej me kundërshtimin e tij. Urania e këshilloi vëllanë e vogël që kish marrë një vendim të guximshëm, që të priste fundin e javës, kur i ati kthehej nga fshati si zakonisht. - E kemi lidhur fjalën që të mblidhemi në sabahun e së shtunës me karvanin që niset nga Hani i Sulës për në Manastir, – iu lut të motrës zemërdhimbsur, dhe i u betua se do tʼi njihte si borxh ''Paret e Gushës'' që po i ofronte sot me kaq bujari e fisnikëri prej motre. Do tʼia kthente menjëherë kur të dilte vetë në jetë. Kjo e kishte prekur të motrën, Uraninë dhe mbasdite ia tha të shoqit, Simonit. Kunati jo vetëm e përkrahu vendimin e Lekës, por e nxiti që të nisej një orë e më parë. Kur zbardhi djali i kishte bërë tri orë gjumë. U ngrit me të tjerët, edhe pse nuk ndjehej i ngopur, shkoi me shokët përsëri në krua. Kafshatat e bukës i hëngrën ashtu në këmbë, sapo nisën udhëtimin dhe karvani dredhoi buzë fushës për të dalë shpejt te masivi i malit përballë që e ndante me liqenin përtej.