Ka ende njerëz që dalin nga shpella, dhe botës i duhet të pres...
Te majë-kodra mbi qytet, Mano e kishte sjelle macen, lidhur edhe me një si litar, sajuar prej një tufe fijesh spangosh. Sytë e saj s’pushonin së dyshuari në gjithçka rrotull. Ndiqte lëvizjet e çdonjërit prej nesh, por kryet i mbante atje ku mbaronte skaji tjetër i litarit: në duart e Manos.
“Do ta varim...”, tha ky. “Po pse? Përse ta varim, gjynah...”, pyeti njeri nga ne. “Macet kanë shtatë shpirtra”, tha Mano. “Ne do ta mbajmë varur deri në shpirtin e gjashtë, pastaj e lëshojmë.”
Kohë më pas, kur nisëm të besojmë se kishim ndryshuar, dilte se historia me ndëshkimin e maces nuk ishte thjesht e tij. As vetëm e asaj dite. Tërë rrëfenjat me ndëshkim janë dëshpërimisht të hershme. Mano, me të vetët, ende jetonin në ca ngrehina të trishta afër ‘Shkëmbit të Bufit’. Vetëm kohë më pas do të vinin në qytezën ku jetonim ne të tjerët. Edhe ne, thuhej se të ardhur ishim aty, prej adresash të ndryshme. Tërë kjo botë, prej të ardhurish është, prej të ikurish nga tjetërkund, por këtë do ta merrnim vesh dhe do t’i jepnim kuptim shumë më pas. Atëherë na mbeti në vesh veç çfarë dëgjuam për Manon.
Merret vesh, nuk kishin jetuar vërtet brenda shpellës së atij shkëmbi. Mano tregonte se hynin e dilnin atje si në një kënd lojrash. Bufa, lakuriq nate, thurima merimangash dhe hoje arrëzash kishte atje. Mano, si çdokush prej ne fëmijëve mbase kërkonte të mburrej, kur shtonte se atje kishte edhe lepuj, mace të egra, dhelpra e çakej. Ia krisnim të qeshurës, si të trembur, si duke dëgjuar përralla të frikshme. Atë ditë, teksa e pamë që erdhi me macen lidhur dhe përsëriti i vendosur se do ta varnim, në shumës, gati po besonim se Mano dhe vërsnikët e tjerë atje, jo vetëm kishin luajtur brenda shpellës te “Shkëmbi i Bufit”; ata mbase kishin jetuar atje brenda, deri së fundmi, kur familjet e tyre ishin transferuar tek ne, në qytet.
Ka kaluar më shumë se gjysmë shekulli, teksa kujtojmë se si Mano shkoi dhe e lidhi macen në atë degë gorrice. Ne të tjerët, gjoja indiferentë, thjesht e ndoqëm me sy. Macja nisi të çirrej, të hidhej e përdridhej, në litar. Ne vazhduam të qeshnim, deri kur njeri nga ne, Bami, shkoi dhe e goditi. Me një thupër të hollë shkurreje. Duket se ai vet ndjeu dridhjen e maces, që nuk e goditi për herë të dytë. U tërhoq edhe ai tek ne, dhe pritëm. Macja vazhdoi të këlthiste.
Pastaj ishte Mano që nisi ta godiste me ca gurë të vegjël, haliçër. Dukej si një lojë më e butë se goditja me thupër. Që, edhe ne të tjerët nisëm të kërkonim aty rrotull guralecë të vegjël dhe ta goditnim macen, që nuk pushonte së ankuari në gjuhën e saj, krejt e panjohur për ne. Kjo vazhdoi gjatë, dhe mund të mos reshttë nëse guralecët s’do të mbaronin në sheshin rreth gorricës. Pa e kuptuar, e pamë veten me nga një thupër në duar. Nisëm ta goditnim, me radhë. Macja vikaste në kupë të qiellit.
Edhe atëherë, kujtojmë, njerëzit ngrinin kryet për nga qielli kur donin të merrnin me mend diçka që s’e shihnin apo s’e shpjegonin dot, a prisnin ndonjë dënim që nuk e ushtronin dot vet. Na thuhej se s’ishte i nevojshëm besimi. Thuajse na kishin bindur, që s’kishte Zot në tokë, as në qiell. Dhe që vetjakja, prona jashtë e brenda njeriut bënte keq. Na joshën të gëzoheshim barazisë si të varfër…
Nëse do të na kishte pyetur kush ç’ishte tërë kjo mëri në grup ndaj maces, s’do dinim të përgjigjeshim, por mbase do kishim ndaluar së godituri atë të gjorë që s’dinte asnjë shkak pse silleshim kështu ndaj saj. Nuk na pyeti kush, që e vazhduam ndëshkimin e maces, edhe më tej, si lojë...
Me sytë që shihnin mjegullt, macja rezistonte të dukej si prej lecke, si ai topi me të cilët luanim deri errej e bëhej xixë në sy. Në një moment, kur pushuam së godituri, në pritje të shihnim efektin, u duk sikur trupi i maces nuk reagoi më.
“Mos i mbaruan shpirtrat?” pyeti njeri nga ne. “Jo, jo, është te shpirti i katërt!”, tha Mano, i sigurt. A thua I dinte të gjitha mbi macet e shpirtrat. Prandaj na siguronte se asgjë e keqe s’do të ndodhte, sic asgjë e keqe s’kishte ndodhur deri atë çast…
E di ti shpellën? Po jeta e di ti çfarë është? Jetën e një maceje, e di ti? Të kesh jetuar në shpellë ç’do të thotë, e di? Teksa e mbajmë veten si qeniet më të kultivuara të kësaj bote, na vijnë para syve shpellat e botës. Si memorie ngushëlluese. Ndaj besojmë dhe guxojmë ta shohim botën si shpellë. Ta këqyrim heshtjen si tempull, që s’e këmbejmë me kurrgjë, teksa njëherazi do donim të dëgjohemi edhe pa folur…
Ndodh të shkojmë në ndonjë shpellë, si vizitorë, për kureshtje. Siç nuk gjetëm nge të shkonim te ajo shpella e “Shkëmbit të Bufit” ku kishte qenë fëmijë Mano ynë. Rrimë minuta të tëra atje, mbase edhe orë, por jo muaj të tërë, jo dot disa vite, as-se-si një jetë të tërë, atje...Shkojmë me tërë ato aparate fotografikë. E bëjmë ditë natën, me blicet, e ndriçojmë brenda-shpellën në çdo skutë. Regjistrojmë gjithçka, heqim paralele imagjinare me vendbanimet dikur dhe shtëpitë tona të sotme. Kujtohemi se banorët e shpellave digjnin rrëshirë pishe për pak dritë. Ashtu shikonin. Më shumë me tahmi se me sy. Prej shkencës e dimë se të verbrit vështrojnë maja-gishtash. Me prekje. Me sytë e mendjes. Sot e kësaj dite, ngremë teza e hipoteza: Si mundën njerëzit e shpellës të bëjnë artin e vizatimet në to?!
“Artin mbajeni për vete…”, do na përgjigjeshin ata… Ne ashtu jetuam. Atë jetë dinim, atë bënim. Na duheshin përditshëm këto objekte që ju i shihni në mure dhe, sipërfaqësorë sic ngulni këmbë të mbeteni, i quani piktura! Neve na duheshin për jetën, jo si art. Në ato vizatime mësonim gjuetinë. Përmes tyre rrëfenim si t’i zinim pritë, ku duhej goditur kafsha. Që të kursenim kohën, të mos i jepnim mundësi kafshës së plagosur të na rrezikonte, por edhe të mos na ikte. S’ishte mëkat gjuetia.
Ndjeheshim më të qetë, nëse kafsha e goditur vdiste shpejt. Besonim se mëkati rritej nëse nuk shënjonim mirë dhe veç e plagosnim; besonim se kafsha e gjorë vuante keq përpara se ndërronte jetë. Nëse e godisnim në shenjë, si në vizatimet, ajo e bekuar binte në gjunjë, dhe ne e merrnim në krahë si të ishte njeri prej nesh në vig, vdekur. Aty brenda, në shpellë, luteshim për shpirtin e saj, binim në gjumë dhe e falenderonim kafshën që ishte dhuruar si ushqim për fëmijët tanë...
Vite më pas asaj gjoja loje me macen që kolovitej te gorrica, më ndodhi mua të hyja vizitor në një shtëpi kryeqyteti. E mobiluar tërë shije. Me tri mace. Si për të më ndihur të besoja se, sipas tyre, unë s’kisha asnjë lidhje me macen e varur tek gorica, të cilën e kisha goditur edhe unë, edhe pse pas Manos, macet mu përkëdhelën. Madje, më e vogla, guxoi dhe mu ulë në prehër.
“Ah, i dashke macet ti?!”, më pyetën mikpritësit. “Po, po...si të mos i dua...I kam dashur gjithnjë...”
Me siguri do jem skuqur në fytyrë, si në rastet kur gënjejmë pa të keq, pa interes, veç për të vazhduar rolin që kush e di pse ndodhi ta luanim rastësishëm si jetë. Tri macet aty nuk provuan të shfaqnin shtirjen time. Duket se mjaftoheshin me sjelljen që unë ofroja i ardhur në krye-qytet. U lehtësova, kur dola prej asaj shtëpie me mace brenda. S’them dot se jo-sinqeriteti për macet ishte shkaku që s’u ktheva më atje. E sigurt është se këqyrja e vërtetë do vinte shumë vite më pas.
Ngaqë kurrsesi s’e shmangim dot kronikën, duhet të rrëfejmë se në kohën midis ditës së kryqëzimit pa kryq të maces në gorricë dhe maceve që mu afruan në kryeqytet, një dërgatë uniformash kishin shkuar te “Shkëmbi i Bufit”. Për t’i larguar prej aty njerëzit e afërt me shpellën. Ngjarja, siç na e tregoi Mano vite më pas, na ka mbetur në mend, përgjithnjë. Po aq dhimbshëm sa spërdredhjet e maces në degë të gorricës…Mbase ngaqë edhe Mano, që na e tregonte, ashtu si unë dhe si të tjerët dikur, s’ishte i mëparshmi. Në të vërtet ata të qytetit kishin kërkuar të largoheshim prej atje, prej kohësh. ‘S’rri njeriu në shpellë,’ na thoshin.
Njerëzit e mi u përpoqën t’i sqaronin, tregoi Mano. Kohë e gjatë që jetonim afër shpellës, ku si fëmijë ushtruam fëmijërinë. Kishim edhe varret e njerëzve aty. S’ikej dot aq lehtë sa kërkuan ata të uniformave. Edhe pse mendoja ndryshe nga im at, as unë s’e kisha qetësinë për t’i dëgjuar njerëzit e Qytetit që joshnin pa na ditur. Pikërisht asaj që premtonin i druheshim, jetës si “të tjerët”. Refuzuam, edhe ditën që erdhën me makina për të na shpërngulur prej andej.
Ata thanë se erdhën për të prishur shpellën tonë. Jo veç unë, por edhe të tjerë si unë, kishim menduar për ditën kur do të dilnim prej aty, vazhdoi Mano, por kur humbën në pluhur e tym vizatimet e vëllait dhe të shkruarat e para të motrës së vogël në muret e shpellës, u drodha. Na prishën edhe ato ngrehinat që kishim përdorur si shtëpi…Lotët e prindërve, ngrinë në sytë e mi. Deri ato momente isha nisur për tek ju të tjerët në qytet. Atë ditë s’dija për ku po shkoja...”
“Ne ishim njëlloj...”, tha njeri nga ne. “Macen tek gorrica e solla unë...” “Të shtatë shpirtrat tanë trazuar, Mano!”
"Më pas mendova se lëvizja mund të ndodhte më ndryshe, me ca më shumë durim, më shumë kohë për të shtuar dritë brenda shpellës. Që të shihnim më shumë, të shquanim më mirë. Them se mund të kandiseshim të dilnim vetë nga shpella... “ “A thua do mund ta bënit dot?!” “U sollëm në qytet, pa qenë gati, siç ishim. Morëm shpellën me vete. Pa e gjetur veten e bukur. Edhe më pas, shfaqëm veti shpelle. Jo si ndaj maces, dikur, jo. Por...ato veti dilnin prej brenda nesh kur ndokush prej jush na quante shpellarë…”
“Sepse dihet, në pamundësi të pastrojmë veten së brendshmi, dalim e bëjmë thirrje të pastrojmë tërë botën jashtë nesh. Harrojmë se tërë gjallesat e duan dritën, edhe drurët, padyshim njeriu i shpellës: sidomos ai. Por duket sikur gjithnjë gjendet dikush që rreket ta lërë njeriun në guvë, qiririn që digjet pas shpine. Drita e brishtë e pa sigurt e tij arrin e bën veç hije.”
Përderisa gjithnjë ka njerëz që dalin nga shpella më vonë, botës I duhet të pres gjatë, themi, sot. Atëherë nuk arrinim dot ta mendonim këtë. Kjo bisedë s’ndodhte dot aq vite më parë.
“Kam dëshirë të tregoj edhe diçka...” Mano e uli zërin edhe më, vështrimi i shkau për-anash, teksa unë u zhyta në një pritje përgjuese të lashtë. “Ime bijë më ishte lutur, kur të rehatoheshim jashtë shtetit, të kishte një mace. Ia kisha premtuar, por me vajtje-mendjen se ajo ditë do vinte aq vonë sa të dy do e kishim harruar. Tashmë një mace është bërë pjesëtare e shtëpisë sime…!”
U gëlltitë i gjithi brenda një loti, ende në drojtjen mos nuk ia kisha harruar macen e gorricës. “Macja del në dritaret e tri dhomave, ia lemë perdet hapur të mund të shohë rrugën, makinat, zogjtë e ketrat në drurët. Pastaj çapitet për te dhomat e tjera. Lexoj sa më shumë për macet. Na është bërë si pjesëtare e shtëpisë, më beso…Zë e ndjehem keq kur mendoj itinerarin e saj brenda shtëpisë, putër më putër kufizuar.
Ndonjëherë, diçka i brufullon në trup, si gufatje nervore, memorie qe i lartësohet në shpinë. Niset me turr të frikshëm. Kërcen nga divani në divan, vetëtinë poshtë karrigeve...Pastaj qetësohet. Kam pyetur edhe specialistin. “Macja që kujdes ti, je ti, o njeri!”
