KA AJËR ATJE LART DHE RRËNJË KËTU POSHTË…

Faruk Myrtaj

…s’ka revolucione, vetëm korrente ajrore ka!

Me sigurinë e hapit të elefantit, vëren se Profesor Dodona nuk përsërit kurrgjë. Ka studiuar paleontologji. Gjërat që ndodhin në këtë botë i shpjegon si arsye shtresash, ndikim të gurëve, dhèrave, ujërave e rrymave ajrore në truallin ku individi lindet, bëhet e prehet. Edhe shtetet, sipas tij, individë janë. E vetmja gjë që përsërit, vetëm pasi përmend ‘Shën Petersbourg’, para se të shtojë ‘Leningrad’, a thua sikur pëshpërit: ATA më pas i dhanë emrin e një njeriu...

S’rri dot pa i zënë në gojë të dy emrat e atij qyteti. Ka qenë student në Rusinë Sovjetike. Unë që rrëfej, ndodhi të isha student i tij, këtu. Rrekem, të rrëfej me kuotë sa më të lartë sigurie, për këtë Individium. Gjithnjë, sipas tij, ka veç një çast, një ditë, një vit, që përcakton tërë njeriun. Kështu thotë, pra kështu mendon. Ai. Duke t’u afruar si për të të parë nga sa më afër, nga përmbi syzat e tij në numër të madh optik, shton se të gjithat e kësaj bote, çasti, dita apo viti i lindjes, edhe vetë Fati, marrin kuptim vetëm pasi gjendesh në një truall fatalisht të caktuar. Ai e respekton si shenjtëri shkencën dhe mezi e përdor fjalën FAT. Pa e shmangur atë. Bie fjala për natyrën, fenomenet, njerëzit, karakteret e popujve dhe me ligjërimin e tij ta rrëmben të tërën kënaqësinë. Nuk lëvdon, as shan, askënd. Profesor Dodona vetëm tregon. Krahasimet ndodhin vetiu, sepse të gjitha ngjarjet prej krahasimeve vijnë.

Diferencat midis njerëzve, janë veti e shtresave të gurit. Jemi të gjallë, jemi ndryshe ne! Ndryshe kemi qenë, në çdo perandori, edhe si negativë jemi karaktere të spikatura. Ku kishte më krenarë se pashallarët tanë? Ku kishte si ky yni ndër shefat e tjerë të Lindjes! Jemi mesdhetarë, prandaj. S’do vdes pa zbuluar prova që, edhe si skllevër, duhet të kemi qenë ndryshe. Studentët tanë kanë bërë dashuri të fuqishme me lindoret, jo vetëm me ruset. Nuk luteshim ne për to, kurrë. Ato, vdisnin për ne...

Ai flet shpejt. Duhet vëmendje ta dëgjosh, ta ndjekësh, të bësh lidhjen midis rrokjeve, fjalëve, frazave, në dukje të hapërdara. Të tëra këto janë puna jote, problemi yt. As bezdinë më të vogël nuk ndjen, nëse i thua se s'arrite ta kuptoje. Ai të dëgjon dhe vazhdon më tej. Duket sikur pikërisht të mbeturit pezull, pa shpjeguar, habia, kurthi i kureshtjes për tu parë e dëgjuar përsëri, është kënaqësia.

Sa herë më duhet ta kundroj imazhin e profesor Dodonës, e nis me orën e parë të mësimit me të. Një student kishte shkruar diçka në dërrasën e zezë. Një fjalëkeqe. Ata të ndenjëseve të para s’arritëm ta fshinim para hyrjes së tij. Si zakonisht, si të ecte verbër, shkoi dhe u ulë në tryezën e tij. Të tërë kishim mbetur të mpirë. Kujdestari i klasës u ngrit, pa ia kërkuar njeri, fshiu tërë dërrasën. S’kishte më gjurmë. Po ndjeheshim të lehtësuar. “Të gjithë më këmbë!” u dëgjua të fliste profesor Dodona. “Uluni,” pasi na përfshiu me një vështrim të gjithëve. “Kush e shkroi?” pyeti ai. Pra e kishte lexuar. “Ju po u pyes: Kush e shkroi?” Heshtja ishte mbretërore. E shurdhët. Diktatoriale. Kur ke dëgjuar fjalë të mira për një njeri, siç kishte ndodhur për këtë pedagog, dhe të ndodh diçka si kjo që po ndodhte, zhgënjimi bëhet torturues. Nuk po fliste njeri. E ç’të thoshte? “Ti? Apo ti tjetri…e shkrove?” iu drejtua dikujt në auditor. “Jo” ishte përgjigja e studentit. “Jo!” ia bëri edhe tjetri, në krahë. “Po ta dinit, do të ma tregonit emrin e atij që e shkroi?” “Jo!” tha studenti i parë. “Jo!”, shtoi edhe tjetri. “Jashtë!” ua pat pedagogu. “Edhe ti tjetri!” U përgjigjën trembëdhjetë studentë kështu dhe të trembëdhjetë, i nxori nga klasa. Me të njëjtën frazë: Jashtë edhe ti! Jashtë! “Ti, tjetri, ti...do të më tregoje, nëse...” “Nëse do ta dija me të vërtetë, po...” “Jashtë edhe ti...Asnjeri nuk e ka parë kush e shkroi?” “E pashë unë, profesor...” u dëgjua zëri i dikujt.

Njeri prej studentëve të rreshtit të parë u ngrit më këmbë. Në një çast sikur u bë gati të fliste, mbase do ta rrëfente emrin e studentit që kishte shkruar atë fjalë të mallkuar, por ne dëgjuam zërin, flakërimën thuaj, uturimën si prej bishe të tërbuar të atij, pedagogut Dodona, siç na e kishin vizatuar: lezeti i fakultetit: “Jashtë edhe ti! Jashtë të thashë! Menjëherë! Tërë të tjerët, që nxora jashtë, të vijnë brenda...Ti...jashtë!” U kthyen brenda dhe të tërë aty rrinim kokulur. Në çastin tjetër filloi të shpjegonte, sikur bota kështu të kishte qenë në jetë të jetëve dhe ai, e ne bashkë me të, ishim të sigurt se kështu kishte qenë përgjithnjë. Kur ra zilja, kur ai mori çantën e tërhoqi derën pas vetes, morëm frymë të lehtësuar.

&

Pak vjet më vonë, punoja në gazetë. Në vend kishin filluar e do të vazhdonin ndryshime të mëdha. Më erdhi mirë që profesor Dodona pranoi të jepte intervistë. Ia dija shijet dhe preferencat, i sigurt se ai dinte të befasonte pa pushim.

“Jam i kënaqur me ty, më tha, por unë s’marrë përsipër t’u ndreq të tërëve juve, si brez! Revolucionet ndodhin për shkak të ajrit, jo për shkak të ideve, siç shkruani ju gazetave. Rebelimet vijnë prej mungesës së jodit, jo për shkak të sistemeve, që kërkoni të ndërroni ju, tha kur u takuam. Këtë ua kam thënë edhe më parë, si parim natyror, por s’kisha të drejtë t’ua kërkoja si student. Në provim u kam pyetur për ç’kishte të shkruar në tekstet e miratuara nga ministria. Deri këtu jemi në rregull, mirë?!”

Unë pohoja, duke tundur kokën. I sigurt se ishte vetëm fillimi. “Ju të Tjerët jeni bërë me pushtet tani, fluturoni pak, por s’duhet të harroni se gjërat kanë rrënjë, themele, këmbë, në tokë!” Syzat e tij, me epje të thellë, flokët tërësisht të thinjur që u laureua në Saint Petersbourg (ata që erdhën më pas e quajtën Leningrad!), provojnë pa mëdyshje se ka njohuri të mjafta, në disa fusha.

Ai ka qejf të përmend vitlindjen e tij, 1936. “Ka shumë të lindur në atë vit, por dy kemi mbetur, gjer tani!” I pari jam vetë, kjo është e vërtetë, por kjo botë ka shumë të vërteta dhe secila prej tyre ndahet diku, dikur. Ka lindur qytetar, edhe ai, si unë. Vendlindja e tij është më shumë aristokrate se imja, edhe kjo është e vërtetë. Atje ka gurë më shumë se në vendlindjen time, por gurin e përdorëm ne në fillim…! Të dy shkuam në Rusi për studime, njeri për letërsi, tjetri paleontologji, të dy në Saint Petersbourg, që ata e quajtën Leningrad. Në rregull, këtu fillon ndarja.

Unë paleontolog jam, por di edhe ç’është letërsia. Ai, Tjetri I 1936-ës, s’e ka fare haberin nga paleonotologjia! Dakord?!

Nuk kërkoj të më thuash ti kush është i privilegjuari në këtë mes. Vazhdojmë...Tryeza prej guri, së pari është ndërtuar, gdhendur, tek ne, në qytetin tim, por është përdorur diku tjetër. Tryeza prej guri arriti në qytetin e tij. Si nikoqirë, ata nuk e lëshuan më…

Të gjitha gjërat, fillojnë nga guri, nga shtresat e tij, nga përdorimi i gurit. Edhe vdekja nga poshtë vjen, nga këmbët, nga dheu, nga më poshtë akoma, nga shkëmbinjtë, magma. Nga lloji i llojit të tyre, vjen e ikën gjithçka. Nuk kërkoj të tundësh kokën. As të thuash “Po, profesor!” E di vetë unë që kam të drejtë, prandaj flas, prandaj i them këto, se nuk i thotë kush tjetër. Vazhdojmë: në çdo rast, për gjithçka, duhet të pyesim: a ka rrënjë? Ku i ka rrënjët?!

Jeta, as jeta s’është tjetër. Por ka nevojë për më shumë. Koka, syri, gjethja, ushqehen nga poshtë, nga toka, nga këmbët, nga rrënjët, por kanë nevojë për ajrin. Dikur ai, i madhi i Tiranës, se përse shkoi ndërmend verbërinë dhe e mbylli kufirin. Kufiri mbyllet kollaj: një gardh me ushtarë, një mur me gurë, këmbë njeriu s’kalon. Por s’ka mundur kurrkush të ndërpresë ajrin...

Natyra ka jetën e saj: malet, lumenjtë, detet, ujërat udhëtojnë nëpër korridoret mes maleve. Ta them unë dhe mos e ver në dyshim: edhe në kryeqytetin tonë, dihej, ka zona të caktuara ku edhe me një antenë të vogël kapej çdo lloj stacioni televiziv. Në lagjet e tjera duhej antenë, së paku një kanaçe, për të kapur ndonjë haber, notë muzikore, bukuri femre që andej ku çmohej. Le të përpiqeshim sa të donim, në lagje të tjera, ekrani bëhej miza-miza.

Po ti, sot, s’na bën dot me faj pse duke mos qenë në korridorin e valëve, s’jemi aq gati për ta kuptuar revolucionin tuaj! S’është faji ynë. Bëhet dot me faj njeriu për gurin që ka nën këmbë?! Ndjehet me fat, ose jo, për gurin që ka nën këmbë, po.

Tërë ndryshimet e thekshme, revolucionet, lëvizjet sociale, ndodhin në korridore të lira ajrore. Dëgjomë mua...S’ka revolucione, as kundërrevolucione s’ka. Ka rryma ajrore! Malet e malësitë e thella, tulaten dhe mbeten në kohën dikur: pa korrente, pa lajme, pa të reja, pa muzikën që zbut shpirtrat. Pa korrente s’hynë as drita. Se drita, formë e ajrit është...

Nuk ta ka thënë kurrkush këtë, mbaje mend se s’ta them prapë: gjithçka natyrore, çdo gjë e natyrshme, lind e rritet e verifikohet tek bukuria, pra tek femra, tek gruaja. Tek qëndrimi ndaj saj. Do shikoni çfarë kushtesh do të na vënë perëndimorët për të hyrë në udhën e Qytetit: sa për qind gratë në qeveri, parlament, në tregti, sa sapun konsumohet, sa njerëz shkojnë në teatër, në opera kush shkon? Kupolat, s’ngrihen pa u ngjitur edhe femra atje. Edhe ata që janë në krye të mafies, kudo, janë lindur në korridore, dhe rrënjët i kanë atje, ku kanë lindur, ku ka lindur është njeriu.

Çasti, viti, vendi, është njeriu. Nuk është meritë apo faj njeriu, është veti e natyrës, dhunti e natyrës, jo e njeriut. Malësorët duhen lejuar e ndihmuar t’i lënë malet, të zbresin, në ultësira, me korridore, me ujëra, me rrjedhje, sa më afër detit...

Të gjithë janë njerëz, e çfarë pastaj në s’jemi njëlloj? Jo se s’duam: s’mundim. Po të më vijë një malësor në shtëpi, unë e kënaq, i nxjerr verë, i hap TV-në, e pyes për programin që ai dëshiron të shohë. Jam i hapur unë, s’kam paragjykime: thërras dhe gruan time, e ulë në tavolinë, bashkë me mikun. Por kjo s’është vlera ime, është veti e dheut nën këmbët e mia...

Malësori ngrihet për t’i sjellë vetë të gjitha pjatat, një nga një, në tavolinë, po t’i shkoj mik në kullën e tij. Edhe gotën e ujit, ngrihet vetë ma sjellë. Gruaja e tij s’rri me mua, s’e lë ai, sado që më ka mik me kokë. Ai s’më ka frikë mua, ai ka frikë veten! Askush s’të beson po të thuash se tërë ai burrë ka frikë gruan e tij! Atëherë, kush e respekton, kush e beson më shumë mikun? E kuptoni pse? Më thoni se si ka lindur legjenda e besës?! Jo. Por mund të më thoni ku ka mbetur si legjendë.

Ishim studentë të Jugut, dhe në Saint Petersbourg shkuam si mesdhetarë! Ramë në sy në qytetin të cilit ata që erdhën më pas i vunë emrin e një njeriu, po kjo ishte punë e tyre. Shkuam për libra, atë uri kishim atë kohë. Rusët ishin tjetër, kishin femrën të uritur. Femra ruse u gjend e lirë përballë robërisë seksuale që kishim marrë ne mesdhetarët me vete. Më merr vesh?! Mos qesh, nuk është për të qeshur kjo që tregoj unë...janë bërë luftëra, më parë dhe më pas, për këto gjëra...

Kur rrëfen kështu, profesor Dodona buzëqesh në mënyrë krejt të papërshkrueshme: sikur tallet, me buzën në gaz, si t’i thotë bashkëbiseduesit: As mos u përpiq të arrish të më kuptosh, nuk arrin dot deri këtu lart ku e mbaj bisedën unë. Se…kaq të ka dhënë natyra! A e di ku i ke mbështetur këmbët?!

Ajo buzëqeshje derdh mall për tek ty si dëgjues, gëzim të brendshëm, ardhur nga larg, një të shkuar që s’është shterur, as edhe prej martesës së gjatë. Dyzetë e më shumë vjet familjar, me të njëjtën grua, këtu, thotë pastaj, këtu, në Shqipëri. Pa dalë kurrë nga ky vend! Pa u kthyer më në Shën Petersburg. Ka fëmijë të shkëlqyer, me një grua së cilës i gëzohet sot e kësaj dite. ‘Më rriti dy fëmijët të mbarë, i bëri të mirë, si veten!’ Thotë për gruan e tij, kështu. E detyron veten të hesht për pak çaste. “Ç’e do!”, shton për të, për gruan. “Është nga zonë e gurtë, kolonjare. As edhe një çast të vetëm nuk gjen të marrë frymë; ai njeri s’di të bëj pushim. Ulet për muhabet me miqtë, në shtëpi, por s’rri dot pa shtizat. Edhe llafoset, edhe thurë triko për dimër. Dhe dimri nuk mbaron tek ne, s’ka përse të mbarojë!”

Sërish, e lë gruan e tij në mes të ligjëratës e fluturon në hapësirat ruse. Saint Petersbourg nuk e ka vlerën se është në Rusi. Rusia është atje ku është. Në Rusi i gjen të gjitha. Ka qenë dhe është përbindësh Rusia. Ka qenë perandori, ka sunduar botën, sot ka ngordhur. Perëndimorët shkojnë edhe atje, por s’kanë nge t’ia bëjnë nderjet kufomës. Saint Petersbourgun nuk e prek kush... Fryjnë erëra të tjera atje. As mbyllen as pushojnë së ngatërruari korridoret. Ajri është në lëvizje, ruset e bukura janë të ndjeshme ndaj korridoreve. E kanë peng Jugun, edhe jugun e Europës. Ruset vdesin për Mesdheun. Por se mos vetëm ruset?! Tërë bota vdes për gjakun e nxehtë të Mesdheut. Më more vesh?! Dhe boll, më çave kokën, me këtë revolucionin tënd! Ku ka revolucion?! As ai i Tetorit s’ishte revolucion…Ata ndryshuan vetëm emrin e qytetit…vetëm kaq…

Kërkova të shkonte më tej, në një bisedë për gazetën ku punoja, për revolucionin e radhës. Ai më vështronte, e ndjeja se fjalitë m’i dëgjonte përgjysmë: më afrohej për të më parë nga përmbi-syzat, buzëqeshte dhe si pedagog që jepte leksionin, tërhiqej në podin e tij. D.m.th kthehej përsëri tek NATYRA.

U bë krim me tarracat, me natyrën. Këtë tha profesor Dodona. Vetëm kaq. Vetëm deri këtu. Por e tha këtë. Kjo më duhej. Nuk erdhi më në gazetë. Takoheshim rrallë. Këmbenim nga një fjalë. Gjithnjë e më pak për gjëra që kishin lidhje me ndryshimet.

“Deri tek mëria për natyrën më kishe mua! Deri tek tarracat...Më tej vazhdoni revolucionin tuaj ju! Ç’të bëj? Ky jam unë. Shtresa, ajri, korridoret, vendi, vendlindja dhe...një mijë e nëntë qind e tridhjetë e gjashta. Edhe ai tjetri, i tridhjetë e gjashtës është, por vjen pas meje. Më jep të drejtë tani?! Ç’i duhet atij që ngatërrohet me ditën? Ku ka ditë? Ka ajër atje lart dhe rrënjë këtu poshtë...Ua thau rrënjët, ndaj mbeta vetëm unë!”

Më thoshte kësi fjalë, pjesën e fjalisë sot dhe pjesën tjetër ditë tjetër, dhe ikte. Si furtunë e ngrohtë me shira tërë dritë. Deri aty e sillte ajri dhe, për më tej, ajri e shtynte.