
Nga Timo Mërkuri
Kënga “Halil Garria” është një variant i baladëssë “besës”, regjistruar nga At Gjergj Fishta në fshatin Gomsiqe nga një lahutar prej qytetit të Pukës, emri i të cilit nuk është shënuar, është botuar në vitin 1924 në revistën “Hylli i Dritës” dhe ka 152 vargje. Një variant tjetër është regjistruar në vitin 1951 në Rubik nga një minator prej fshatit Rreja e Velës Mirditë, disponon 146 vargje dhe është i publikuar. Rapsodi e këndonte me çifteli, pasi lahuta përdoret shumë rrallë në Mirditë.
Realisht variantet e baladës shqiptare të “besës” janë shumë më shumë se sa kanë regjistruar apo analizuar studiuesit e ndryshëm, vendas apo të huaj[1], pasi ndodhen në çdo vendbanim shqipfolësish, madje është tepër e zakonëshme që në krahina apo fshatra fqinje të këndohen variante të ndryshme. Kështu edhe motërzimet e “Kënga e Halil Garrisë” janë të shumta, kryesisht në zonën veriore dhe verilindore të vendit, në Kosovë dhe Maqedoninë Veriore. Para se të fillojmë analizën tonë, le të shohim tekstin e këtij varianti-dhuratë nga At Gjergj Fishta, të cilën e publikojmë pa ndërhyrje në tekst.
I--Zot ç’ka than Halil Garrija?
Be mbi zotin trimi bani
“Pse nant vllezën ne q’i jemi
Veç nji motër, tjetër s’kemi
5-Nand dit udh larg do ta apim?
A çue djali fill prej shpijet
Shteg të largët tek paska marë
Paska vojt ke nji zotni ma i randi;
“Mbramja mirë more Zotni”
10-“Mirë se vjen ti djalë i ri!
A s’na rin sonde për darkë”?
I a dhanë djalit mbrendë me hi
Fjalë burrnie paskan folë.
Kur ka ardh koha e mbas darkës
15-Plaku i shpisë po pëvet Garrinë
“Amanet more djal i ri
Ja a se ke ndoj çik në votër?
“Un e kam nji t’eme motër;
Be mbi zotin por kam ba
20-Sa t’jem gjallë mos me e martue!”
“Paj fisnik more djal po m’duke
Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë”
Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye
Fjalën mikut m’i ka dhanë
25-Edhe paret m’ia ka marrë.
Kur a dridhë djali në shpi
Se fort niska m’u pendue
Edhe motra vesht ka marrë;
“Pash nji zot që ty t’ka dhanë
30-Pse bre vlla me m’marrë kaq rrandë
Nand dit udhë larg q’i don me m’dhanë?”
“Hajt moj motër” i ka thanë
Se për kët bes q’i ta kam dhanë
Kur t’i mbushi plot nand ditë
35-Vjen Halili e t’shef me sy
Kur t’i mbushish plot nand javë
Vjen Halili e t’mer në t’pam”.
Nënd-dhet krushq tek paskan ardhë
Kan ardhë nusen për me marrë
40-Me da motrën prej vllaznijet.
Nand-dhet vet të tan kalori
Paskan pas të bardhën li
Se të nandë vllaznit lija i mbyti.
As kurrgja motra me dijtë.
45-Kur janë mbushur plot nandë ditë
Kundron motra rrugën s’largut
Por kurkend s’po dan me sy.
At-herë pshetet buz nji ahit
Ban kuvend me nji zog malit:
50-“Amanet more zogu i malit
M’i thuej vllaut Halilit të ri
Se jot motër mue më ka thanë:
-“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?”
Por n’at natë qi ki’n ardh krushqit
55-Shtat sahat motrën e ki’n përcjell
Kur ki’n kthye n’obor t’sarajit
Të nand vllaznit vran shosho’jn.
Shtat vjet motra ndej tuj kja
Shtat vjet zogu tue fluturue
60-Shtat vjet vorrin tue kërkue:
“T’ka xan vori me besë të dhanë
T’pret nji motër, t’pret nji nanë”
Dhimët te zoti i paska ra:
“Çohu Halil ti! Hajt e mere!”
65-Qat-herë djali a dalë prej vorrit
Në shpin të gjogut si kish pas ra
Nand ditë udhë larg tue shtegtue
Po i del para tue nga e motra:
“Mirëse vjen Halil i motrës”
70-“Mirë se të gjej moj motra e eme”
“Hajde mrendë me pi nji kafe”
“S’ke pse m’ton moj motra e eme
Bukë kam ngranë, kafe kam pi
Po shtrëngohu e t’shkojmë në shpi”
75-“Po lum motra” i paska thanë
Edhe veshet e shtrëngohet
Marin rrugën dalë-kadalë.
Kur kan shkue der m’nji shej vendit
Na i tha motra t’vllat Halilit:
80-“Era dhe bre vlla po t’vjen?!”
“Hec moj motër zoti t’vraftë
Se nandë vllazën qi kemi kanë
Nandë saraje kemi m’kambë
Tuj bajtë gur tuj bajtë gëlqere
85-Prandaj era dhe mue më vjen”.
Kur kan shkue pak më përtej
“Bjeri fyellit vlla” i ka thanë
“Hec moj motër” djali i ka thanë
“Se nand vllazën qi kem kan
90-Se nandë fej që kemi pasë
Të nandëve s’bashku na u kem ra
Të gjithve gjuha cop a ba”
Ç’po kuvendin dy zogj malit
Me nji çudë që sot po shofin!
95-“Shkon i gjalli udhës me të dekin”
“Ndiej mor vëlla” motra po thotë
“Shka kuvendin zojt e malit?”
“Hec moj motër zoti t’vrafët
Q’i u mba vesh ti zojve t’malit
100-Për në marsh vesht ti zojt e malit
Për tri vjet ke shpija s’mbrijmë”
Qe po dalin m’ nji lak kodre
Na i ka pa sarajet e veta
Të gjitha zi dhe vrugue.
105-“Te fort koniqe kankan rrxue”
Po i thot vllaut o motra e vet.
“Hec bre motër zoti t’vraftë!
Prej nand vllazën ne kem kanë
E nandë nuse kemi marrë
110-Nandqind krushq ne kena pasë
Tan tuj kcye e tuj lodrue
Derë koniqet na i kanë rrxue
E timi i pushkëve na i ka vrugue”.
Paskan hipur prapë m’nji kodër
115-Paskan pa nandë vorre t’bardha
Sa trishtim motra ka marrë!
“Po kto vorre zot’ çka janë?
Un’ qetu si paskam lanë”!
“Po ti hec mori motër zeza
120-Pse nand vllazën kemi kanë
Nandë dibranë ne kemi pasë
Të tan kan dekë, ne i kem varrue”.
Kur kan vojtë pak ma përtej
I vëllaj s’motrës i ka thanë;
125-“Mbajm’a kalin mori motër
Se po kam nji fjal me ‘i njeri”!
Kur ka vojtë vajza ke shpija
Ka gjetë t’amën mbas caranit;
“Çke qi kjan moj nana e eme?
130-Ti nandë reja i ke marrë”!
“Shuej bre bi, ty Zoti t’vraftë
Se qysh ditën qi ke shkue ti
Djemt e mi kan vra shojsh’jnë
Vllaznit tue jan mblue me dhe!”
135-Po e pvet plaka të bin;
“Me ka erdhe mo’j bi?”-i ka thanë
“Besa erdha me Halilin”
“Mos fol ma, he zoti t’vraftë!
Se Halili gjindet dekun”.
140-Prapë kuvend nana me t’bin;
“Kesh t’a shof me sy Halilin
E t’i shndroj me ta dy fjalë”
Kankan marrun dora doras
E n’fund t’shkallëve kankan ra
145-Kurkund djalin s’e kan pa.
Paskan vojt tu vorri i djalit
Na i kan thirrë “Halil Garri”
Djali gjall ma nuk u ndie
Veç se krahin jashtë ka shti
150-Nanë e bi janë çue në kambë
Ngryka-ngrykas kankan marrë
152-N’vorr të Halilit dekun ran.
II- Kënga e “Halil Garrisë” cilësohet se është një variant i hershëm i baladës së “besës”, pasi gjurmët e saj ndeshen shumë kohë përpara regjistrimit të At Gjergj Fishtës. Vlen të citojmë faktin se për këtë variant na dëshmon Dozonit[2], kur thotë se:- në bazë të baladës (variantit) “Kënga e Halil Garrisë” u krijua dhe balada e famshme e “Lenore-s” e Bürger-it[3] dhe pas kësaj, ne kujtojmë se Gottfried August Burger nisi ta shkruajë “Lenore-s në vitin 1773 dhe e botoi në vitin 1774 në Göttinger Musenalmanach. Realisht ky variant është më i hershëm se koha e dëshmisë së Dozonit, po të gjykojmë nga ndërhyrjet që janë bërë në të, por duhet të theksojmë se me gjithatë, nuk është as më i herëshmi, as më “origjinali” dhe as më i “pastërti” shqiptarisht. Megjithatë, adresimet që i bëjnë këtij varianti në drejtim të kohës së “lindjes “ së tij dhe aludimit të ngjashmërisë me persona dhe ngjarje reale historike, mua më duket jo vetëm e tepëruar por edhe me një synim shtrëmbërimi jo rastësor të së
vërtetës mbi këtë variant, në veçanti, dhe baladës në tërësi. Pa marë rolin e kritizerit dhe pa pretenduar për monopolin e së vërtetës, po parashtroj mendimet e mia.
III- Studiuesit grekë[4] e zhvendosin origjinën e balladës në Azinë e Vogël prej nga ka ardhur në Ballkan në shekujt IX-X, fillimisht në Greqi, prej nga është përhapur në popujt sllavë e më pas te të tjerët. Studiuesi grek Linos Politis[5]shkruan se:….Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë… Meqënë se më hollësisht për këtë tezë do flasim gjatë analizës së variantit grek të baladës, këtu e vlen të ndalemi shkurtimisht për tezën e origjinës që pretendojnë studiuesit grekë.
Balada nuk mund të jetë krijim i shekullit të IX me origjinë nga Azia e Vogël për arsyen e thjeshtë se asnjë e dhënë nuk e mbështet.
Normalisht që do shtrojmë pyetjen se: si u krijua në vendet e Azisë së Vogël, çfarë nevoje e lindi këtë baladë në zemër të perandorisë Bizantine, nevojë që ishte e ngjashme me nevojat e popujve ballkanas? Perandoria Bizantine ishte e ngritur dhe e mbajtur në këmbë mbi baza ligjore të shkruara, kishte gjykatë, ushtri, administratë etj dhe nuk ishte vend që kishte nevojë për institucionin e “besës” për të qëndruar.
Si lindi balada dhe e kaloi censurën e kishës ortodokse byzantine, duke patur parasysh seishte një krijim që mbartëte “blasfeminë”e dyKrishtërimit, ringjalljen e një farë “Halil Garria” apo njëfarë “Kostandini”, të ngritur nga varri si një Krisht i ri?
Në kushtet që balada do ta kishte vendlindjen në Azinë e Vogël, duhej që edhe sot kjo baladë të kishte në këto vende dendësinë më të madhe të varianteve dhe motërzimeve të saj, gjë që nuk rezulton të jetë reale.
Po ashtu lind pyetja se me çfarë lëvizje popullate erdhi balada në Ballkan, sepse baladat mbarten vetëm me lëvizje popullate nga një vend në tjetrin etj.
Pyetjet janë të shumta, por edhe vetë studiuesit grekë nuk japin argumenta bindëse.
IV-Mendojmë se teza e origjinës së baladës nga Azia e Vogël lidhet me disa hamendësime për ngjashmëri rastësore, të dorës së dytë me emra historikë perandorësh e gjeneralësh bizantinë dhe pa asnjë bazë, me ngjarje që supozohet se lidhen me baladën. Gjergj Shtuka te libri i tij “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike, studim mbi origjinën historike”, lindjen e kësaj balade e daton në shek. X-XI në Azinë e Vogël dhe e lidh baladën me historinë e generalit të Kostandinopojës[6], Kostandin Dukën, personazh historik qëpërmëndet fillimisht në vitin 903. Citimi te libri “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike,.. ”[7] se…”Pjesa e historisë së gjeneralit Kostandin Duka përmban jo pak ngjashmëri me variantin e Kostandinit, sepse atij i është dashur të mbajë besën përpara senatit të Kostandinopojës, por të mbante edhe besën e krishterë, ndërsa ishte burgosur në Bagdat, ku të afërmit e tij u konvertuan në fenë islame. Veç kësaj në historinë e tij egzistojnë dy rikthime, e para kur u aratis nga Bagdati dhe e dyta njëzet vjet më von, kur një tjetër burrë…bëri të besojnë se ishte Kostandini”, nuk na duket si argument për disa arsye:
V-Duke afruar datëlindjen e kësaj balade në shek. X-XI afrohet në mesjetë datlindja e saj, në një kohë që vetë balada cilëson periudha pagane. Shekulli që pretendohet si datlindje e baladës, dallohet në vetvete për forcën absolute të kishës së krishterë dhe ringjallja e Halil Garrisë ose e Kostandinit qoftë edhe në një këngë të thjeshtë, qoftë edhe në mënyrë aludive, do ishte tezë për dy-Krishtëri, tezë e cila do ndëshkohej ashpërsisht nga kisha. Për teza teorike, në vitin 1050 daton ndarja e kishës në dy degëzime, në kishën katolike dhe atë ortodokse dhe s’kishte gjasa të lejonte lindjen e tezave të dyKrishtërimit.
Këtu lind pyetja se: pse kisha ortodokse dhe katolike shqiptare e ka pranuar baladën (variantet shqiptare) me këto “blasfemi” pagane, ndërkohë që ka ndërhyrë te variant serb, boshnjak, bullgar etj?
-Krishtërimi e pranoi këtë baladë shqiptare, madje me gjithë elementët e tij paganë që“sfidonin Zotin”, për arsye se kur ai erdhi në trojet e banuara me popullate shqipfolëse, e gjeti të gjallë e të “rritur” këtë baladë, që kishte “lindur” shumë kohë para ardhjes së tij. Krishtërimi nuk gjeti një “fëmijë” por gjeti një “djalosh të fuqishëm”, të cilin nuk mund ta “frikësonte” me kërcënime. Dhe duke rikujtuar se krishtërimi në Shqipëri u pranua qysh në shek.I të e.s., atëherë konkludojmë se “datlindja” e baladës shqiptare është jo vetëm në epokën parakristiane, por duke qënë baladë me elemengtë paganë, datlindja e saj figuron në hershmërinë e historisë. Si dëshmi, mungesa e strukturave shtetërore e shoqërore në baladën shqiptare, e çon këtë datlindje shumë herët.
-Arsye tjetër është se shqiptarët vërtet e pranuan krishtërimin, por thellë në shpirt vijuan të mbeten paganë. Prandaj kisha shqiptare, jo vetëm që nuk e ndaloi dot baladën-djalosh, por ajo u përpoq (dhe ja ariti deri diku) ta vinte në shërbim të saj[8]. Kjo është e dukëshme te varianti “Kënga e Dhoqinës” ku balada zhvillohet në ambiente dhe data fetare (Ditën e Pashkës në drekë, Ditën e Pashkës së Madhe, Unë do shkoj në ajodhimë etj.).
VI-“Motivi i vrasjes së nëntë vëllezërve i ngjan vrasjes së fëmijëve të Murrikuit dhe Aelina Kostandinës të cilët humban gjashtë djem e tre vajza ndërsa vdekja nga murtaja u ngjan vdekjes së shtatë princave avarë prej murtajës. Kjo është komentuar prej kronistëve bizantinë si hakmarje për prishjen e kishës së Drisiperës nga avarët”. ..shpjegon Shtuka në këtë libër [9], pasi na ka prezantuar me këtë origjinë, që e thekson me cilësimin e “Zanafillës historike”[10]. Nuk e vëmë në dyshim ngjashmërinë dhe po të kërkojmë, mund të gjejmë raste të tjera ngjashmërie, por
balada ka disa karakteristika të veçanta që nuk na lënë shteg për “marveshje pranimi”.
- Historia e Perandorit Murrik Tiberi dhe familjes së tij si dhe histopria e Kostandin Dukës
është një histori perandorësh e gjeneralësh, persona që nuk janë të pranishëm në variantet e asnjë kombi, të kësaj balade. Së pari sepse ata (perandori dhe gjenerali) i përkisnin një kohe kur shoqëria ishte organizuar në perandori, me ushtri e hierarki shtetërore, me ligje e gjykata, ndërsa balada cilëson një periudhë shumë më të herëshme[11], ku nuk gjendet asnjë gjurmë shteti, superstrukture shtetërore ose organizëm shtetëror. Po qe se kjo baladë (ose ky variant) do kishte qoftë edhe lidhjen më të vogël me Perandorin Murrik Tiberi dhe gjeneralin Kostandin Duka, ajo do ti citonte, qoftë edhe shkarazi ata apo elementët e kohës së tyre. Sjellim në kujtesë baladën “Kostandini i vogëlith” apo “Kënga e Ymer Ago” që realisht janë variante të reja në kohë, të shartuara mbi trungun e pemës së “besës”. Në këto balada mbreti i Spanjës dhe e bija dalin si personazhe të baladës shqiptare. Kujtojmë përrallat e gjysheve tona të mbushura plot me princa e princesha për të pranuar se arti ynë oral nuk përjashtonte praninë e tyre në mjediset tona orale.
-Ndërkohë motivi i vdekjes së nënës dhe motrës mbi varrin e Halil Garrisë (vargu 150-152)
“Nanë e bi janë çue në kambë/Ngryka-ngrykas kankan marrë/-N’vorr të Halilit dekun ran..., pasi mësoi se i biri ishte ngritur nga varri, është një motiv i zakonshëm shqiptar, i cili ska asnjë lidhje me fatin e Perandoreshës Aelia Kostandina dhe tre vajzave të saj[12]. Kujtojmë Ajkunën që mallëkon hënën:… T'u shkimtë drita ty,o mori hanë -/qi s'ma çove at natë nji fjalë,/n'lugje t'Verdha shpejt me dalë,/bashkë me hi n'nji vorr me djalë!/ … Perandoresha është shumë larg trevave shqiptare dhe shumë e vonuar në kohë, për të hyrë si personazh në baladat tona, qoftë edhe anonime.
Te “Kënga e Halil Garrisë” problem paraqet vargu 149 “Na i kan thirrë “Halil Garri”/ Djali gjall ma nuk u ndie/Veç se krahin jashtë ka shti”… si një dëshmi se Halili ndodhet në varr në kohën që e thërasin nëna dhe motra. Ky varg është shtesë e mëvonëshme në këngë, qoftë për mënyrën e frikëshme se qysh paraqitet, duke nxjerrë dorën nga varri, qoftë për faktin se heroi është i gjallë ende në varr, përderisa i dëgjon kur e thërasin. Me sa duket rapsodi që ka bërë ndërhyrjen në tekst, nuk është orientuar drejt me të ardhmen e heroit Halil Garria, ndaj e ka lënë të “gjallë” në varr, ndërkohë që te balada shqiptare e “Kostandinit dhe Doruntinës” nuk flitet për rivdekje, as për rihyrje në varr të Kostandinit. Aty flitet vetëm për shkuarjen… “në ajodhimë/se aty e kam shtëpinë”…ose…-“Lermë të hyj në kishë për lutje”... por në asnjë rast nuk flitet për rihyrje në varr, sepse Kostandini do vijojë të përhapë “besën” ndër bashkombasit pas ringjalljes së tij, ashtu si dhe Jezu Krishti, që pas ringjalljes nuk u rikthye në varr, por u ngjit në qiell, pranë të atit, për të vazhduar misionin e tij…
-Argumenti i paraqitur te ky libër se Gjeneralit Kostandin Duka “i është dashur të mbajë besën përpara senatit të Kostandinopojës, por të mbante edhe besën e krishterë” nuk qëndron, për arsye se ky gjeneral (Kostandin Duka) nuk ka lidhur “besë” me senatin e Kostandinopojës. Ai ka marrë detyrën, ka marrë urdhër ushtarak nga senati, të detyrueshëm për tu zbatuar, në rast të kundërt do ndëshkohej sipas ligjeve (të shkruara) ushtarake.. Sigurisht që ai është zotuar të zbatojë urdhërin, të realizojë detyrën, por ky zotim i tij nuk është pjesë e “besë”, por është detyrë funksionale e tij, si ushtarak i lartë i Perandorisë Bizantine. “Besa” është një marveshje dy palëshe e dy ose më shumë personave, me objekt të pa sanksionuar në ligjet e shkruara të kohës, ku secila palë ka pjesën e saj të detyrimit (besës). Po ashtu edhe mbajtja e besimit të krishterë nuk bën pjesë në subjektin e “besës”, pasi besimin e krishterë ai e kishte të vetin, të trashëguar nga të parët e tij dhe mbajtja e këtij besimi ishte mardhënie e tij me zotin. Zoti nuk është palë në “besë” por është mbi palët që lidhin “besën”. Kostandin Duka nuk mund të lidhte “besë” për mbajtjen e besimit kristian, pasi ishin të parët e tij ata që ishin “besatuar” të bëheshin të krishterë dhe për pasojë, mbajtja e besimit kristian prej tij, edhe në kushtet e rrënies në robëri ishte detyrë, mënyrë, domosdoshmëri jetese për të “shkuar në parajsë pas vdekjes”.
-Hamendësohet si argument i fortë i lidhjes së baladës “Kënga e Halil Garrisë” me perandorin Murrik Tiberi vargu:. Nandë vëllazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kena pasë/Të tan kan dek, ne i kemi varrue 119-122[13], por realisht kjo lidhje është e dyshimtë. Së pari këta të “nëntë dibranët” nuk citohet dhe as lihet të nënkuptohet që ishin princa sepse pyetja e parë që do bëhej ishte se; ç’kërkonin këta princa perandorakë në shtëpinë e nëntë vëllezërve.
Ngjashmëria e emrit “dibër” me mbiemrin perandorak “Tiber” është rastësore dhe ne mund të sjellim shumë raste të tilla. Këta nëntë “dibranë” nuk rinin si “princa mysafirë” në
shtëpinë e nëntë vëllezërve, por nënkuptohet në baladë se ata ishin në varësi të nëntë vëllezërve;.. Po ti hec mori motër zeza/120-Pse nand vllazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kemi pasë…Realisht këta kanë qënë nëntë ndërtues nga Dibra[14], nqse kanë qënë vërtet fizikisht, pasi përgjigjet e Halilit janë mashtrime për të hutuar motrën në udhëtimin makabër. Megjithatë ne kemi rezerva dhe mendojmë se këto vargje janë të shtuara më von mbi origjinalin e baladës, pasi nuk gjënden në asnjë variant tjetër shqiptar dhe së dyti, mosha e tyre është më e re se mosha e baladës, pasi nëntë ndërtues përfaqsojnë një skuadër ndërtimi, organizëm që i përket një kohe tjetër nga koha që jeton balada.
Ndikim i mëvonshëm mbi baladën origjinale përfaqsojnë edhe vargjet 22-26:“Paj fisnik more djal po m’duke/Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë”/Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye/Fjalën mikut m’i ka dhanë/-Edhe paret m’ia ka marrë./Kur a dridhë djali në ship/Se fort niska m’u pendue…, vargje që përfaqsojnë ndikimin e një tradite myslimane në kodet zakonore të martesave shqiptare.
VII- Analiza krahasuese është e gjatë, por për ne paraqet shqetësim thënia e studiuesit grek të sipër cituar, kur thotë se… Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë...
Sqaruam pamundësinë e lindjes së kësaj balade në Azinë e Vogël, por shqetësues është fraza … siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë..., pra balada nga grekët ka shkuar te sllavët dhe më von ka ardhur te ne shqiptarët. Në lidhje me tezën …fillimisht kënga u përhap në të gjithë Greqinë…do flasim së shpejti në variantin grek ndërsa në lidhje me popujt sllavë, ne vërtetuam te analiza e variantit serb se ata skanë asnjë lidhje origjine me këtë baladë. Kjo është balada e “besës” dhe ky fakt citohet me forcë në baladë; -“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?”/…/ “T’ka xan vori me besë të dhanë.., ky është motori lëvizës që e ngre nga varri Halili Garrisë, njësoj si Kostandinin, ky ështe mesazhi që sjell balada, “shqiptari është me besë”. Por sllavët nuk e njohin konceptin dhe institucionin e “besës” dhe as grekët nuk e kanë një fjalë të tillë, por e përmëndin si fjalë me tingull shqip (Μπέσα) dhe shpesh e cilësojnë direkt si “besa shqiptare” (αλβανική Μπέσα). Pra, balada ka origjinën nga populli që e ka “besën” motor lëvizës dhe këtë e ka vetëm populli shqiptar.
Pyetjes normale që mund të bëhet në këtë rast për arsyen e ndodhjes së baladës në teritorin e Azisë së Vogël i japim shpjegimin se në Kostandinopojë dhe rrethinat e saj, prania e popullatës shqipfolëse ishte jo e pakët, qoftë si ushtarë të Kostandinit të Madh, qoftë si nëpunës apo mjeshtra të ndryshëm. Këta shqipfolës në origjinë, në Azinë e Vogël morën me vete familjet bashkë me përrallat e legjendat, baladat, ritet e zakonet të cilat i përdorën në vendin e ri. Kënga e vallzuar e Kostandinit, falë edhe emrit parakristian të heroit të baladës, njëkohësisht emëri i Perandorit, jo vetëm që u pranua në ambientet e perandorisë, por edhe është pritur me admirim qysh në fillimet e prezantimit të saj. Aty e dëgjuan grekët dhe si nëpunës administrate, e shkruan në letër, por nuk vunë origjinën e atyre që e kënduan, duke e kaluar me shpërfillje këtë fakt dhe pa menduar se po u humbisnin autorësinë..
Sarandë Nëntor 2020
[1] М. М. Макарцев ka regjistruar 50 variante shqiptare të kësaj balade në faqen 251- 253, (Москва, Институт славяноведения РАН) Растительный код в «Балладе о мертвом брате» https://inslav.ru/images/stories/people/makarcev/Makartsev_2011_Rastitelnyj_kod_v_Ballade_o_mertvom.. -Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike, studim mbi origjinën historike.” Botues “Naimi” 2015 f.q.560 :-Në 1920 folkloristi grek Nikola Politis shkruan se kishte informacion për gjashtë variante shqiptare, katër vllahe, pesë rumune, njëmbëdhjetë serbe(?), dyzete e tre greke dhe shtatëdhjetë e tetë bullgare. Në 2010 Eusebi Prat aktualizon numërin e varianteve greke në dyqint e pesëdhjetë. Përsa i përket varianteve shqiptare, sipas Robert Elsie janë mbledhur të tilla kudo ku jetojnë shqiptarët, brenda dhe jashtë vendit” [2]Auguste Dozon, ( 2 gusht 1822-31 dhjetor 1890) studiuesit francez dhe konsull në Janinë, i cili u mor aq shumë me përrallat dhe traditat shqiptare, të cilat i botoi në Francë duke filluar nga viti 1875. -Shih te Luan Rama: http://ëëë.standard.al/2014/10/14/kenga-e-konstandinit-dhe-atdheu-i-legjendes/ [3] Gottfried August Burger( 31 dhjetor 1747- 8 qershor 1794) "Lenore" ("Leonora", "Leonore" ose "Ellenore"), është një poemë e shkruar nga autori gjerman Gottfried August Bürger në 1773, dhe botuar në 1774 në Göttinger Musenalmanach. [4] (George Ioanou) Samuel Bo-Bovy gjithashtu mbështeti greqishten e këngës, duke identifikuar djepin e tij në Azinë Qendrore. Sot shumica e studiuesve bien dakord se kënga është një nga këngët më të vjetra Greke dhe është krijuar në shek.9-të pas Krishtit në rajonin e Azisë së Vogël – Kapadokia.( Kapadokya, greqisht: Καππαδοκία) është një rajon në Anadoll në Turqi.) (Ο Σαμουέλ Μπο-Μποβύ επίσης υπεστήριξε την ελληνικότητα του τραγουδιού, προσδιορίζοντας την κοιτίδα του την Μ. Ασία. Σήμερα οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι το τραγούδι είναι από τα πιο παλιά ελληνικά τραγούδια και πλάστηκε πριν από τον 9ο μ.Χ. αιώνα στην περιοχή της Μ. Ασίας – Καππαδο) Fjala e Alexi Glava 21.2.2016 «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» http://etaireialogotexnon.blogspot.com/2016/02/blog-post_21.html [5] Linos Politis, Historia e Letërsisë Moderne Greke, Fondacioni Arsimor i Bankës Kombëtare, Athinë 1998 (red. I 9-të), 108-110.(Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1998 (9η έκδοση), 108-110: Këngët më të vjetra narrative që janë shpëtuar nga ne duhet të konsiderohen "akritët" tanë të mirënjohur. Ata njihen menjëherë për lashtësinë e tyre, përmendjen e arabëve dhe saraçenëve dhe mbi të gjitha për përmbajtjen e tyre heroike dhe epike. […] Ata kanë lindur në epokën heroike të Bizantit, në shekujt 9 dhe 10 dhe në Azinë e Vogël, nga ku u përhapën në të gjithë Greqinë dhe popujt sllavë fqinjë. Nëse kënga e parë njihet më mirë si "Tou gefyriou tis Arta"( Ura e Artës. shën. im.T.M.)… dhe vijnë nga Azia Qendrore; është historia tragjike e gruas së ndërtuesit mjeshtër, e cila duhet sakrifikuar për të ndërtuar urën. Kënga e vëllait të vdekur është edhe më tronditëse në tragjedinë e saj: është historia e mbinatyrshme e "Nënës me nëntë djemtë e saj dhe një vajzë" dhe të vëllait të vdekur i cili ngrihet nga varri nga mallkimet e nënës, për ta përmbushur premtimi i tij për t’i sjellë nënës vajzën e saj të martuar tek një i huaj - një temë analoge me "baladën e Leonorës" së njohur të popujve evropianë. Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë. [6]Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike…..” Botues “Naimi” 2015 f.q. 565 [7]Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike…..” Botues “Naimi” 2015 F.q. 561 [8] Mund të hamendësohet që krishtërimi e mori nga balada shqiptare fenomenin e ringjalljes. [9]Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike…..” Botues “Naimi” 2015 F.q. 567 [10]Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike, studim mbi origjinën historike.”Botues Naimi” 2015 fq 115…Perandori Murik Tiberi, gruaja e Murrikut, Aelia Kostandina dhe dhjetë fëmijët e tyre janë personazhe mjaftë të rëndësishme të këngëve legjendare ballkanike. Motivet prej historisë së familjes perandorake hasen në këngë shqiptare, sllavojugore dhe greke dhe madje temën e “vëllait të vdekur” apo “Besën e Kostandinit” që e ka zanafillën edhe në historinë fatkeqe të vrasjes së Murrikut,Aelia Kostandinës, nëntë tiberëve dhe udhëtimin legjendar të djalit të madh Teodosit për të kërkuar ndihmë te motra dhe kunati Kasro II, e ndeshim kudo në gadishullin ballkanik, në një numër të jashtëzakonshëm variantesh. -Motivet që u përkasin vrasjes së familjes perandorake janë veçanërisht ai i vrasjes së nëntë vëllezërve, motivi i martesës së motrës në një vend shumë të largët, ideja e udhëtimit të vëllait të vdekur për ta sjellë, motivi i vdekjes së nënës, motivi i varrosjes në të njëjtin varr me heroin, f.q. 560 -Ideja e ringjalljes mund të lidhet me idenë , në rrëfimet e kronistëve bizantinë e paqartësisë së udhëtimit të Teodosit, udhëtim i mbuluar nga legjenda dhe i përshkruar si mitik nga kronistët bashkëkohës, apo dhe me të dhëna për “ringjalljen” e Kostandinit V dhe Kostandin Dukës. Fq 567 [11] Pavarësisht shtesave të kohëve të mëvonëshme. [12]Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike, studim mbi origjinën historike.”Botues Naimi” 2015 f.q. 568… Në vargun e fundit të këngës N’vorr të Halilit dekun rranë..motivi i vdekjes së dy heroinave dhe varosja e tyre në të njejtin var me heroin, i referohen ngjarjes së vrasjes së Aelia Kostandinës dhe tre vajzave…. Perandoresha dhe tre vajzat u varosën në manastirin e Shën Mamesit, pranë Murrikut dhe gjashtë djemve.. [13] Gjergj Shtuka “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike,…” Emërtimi Dibranë është i përafërt me emrin tiberë. Informacioni mbi nëntë dibranët e vrarë e ka zanafillën mbi ngjarjen e vrasjes së nëntë “tiberëve” ku trupat e e burrave të fsamiljes perandorake (Murrik Tiberi) mbetën një farë kohe pa varosur fq 567. [14] Dibranët kanë qënë mjeshtra ndërtimi të shtëpive.
Comments