( Persiatje, per romanin prestigjioz “Vrasja e Ikones “ te romancierit , Turtulli )
Romancieri I mirenjohur , Kristaq Turtulli , del perpara lexusit me nje roman te ri , qe trajton holllesisht te tere problematiken e tranzicionit dhe domosdoshmerine e ndertimit te shoqerise demokratike , ku shteti ligjor te thote fjalen ne te gjitha fazat e konsolidimit te demokracise funksionale . Romani eshte ndertuar me narrative intensive te personazheve , qe autori I ka skalitur me mjeshteri dhe brenda kuadrit real historik . Eshte me vend te sqaroj se romani nuk eshte historik , por artistik .Romanin; artistic e realizojne diologjet e personazhave te vizatuar nga autori . Pa qene romancier kushdo e ndien sa e veshtire eshte kthimi ne art I realitetit historik te c’do ngjyre .
Romani historik , ka vecorine , qe ngjariet nuk na I rendit kronollogjikisht dhe sipas specifikes , por ato I hedh brenda shoqesisre , te perefaqesuar nga personazhet , ku verifikohet efekti real I ngjarjeve , simbas reagimit shoqeror . Secili roman , edhe pa qene historic , ka misionin e vet historik. Vertetesine e qendrimit te autorit , na I zbulon realiteti I jetuar nga personazhet , me veprimmtarine e tyre praktike . Te tere romanet , lipset te kene ngjyre politike , qe nenkupton edhe botkuptimin e autorve , per te tashmen dhe te arthmnen e shoqerise , ku zhvillohet narativa .
Une kam lexuar shume romane shqiptare , sepse me eshte dashur te verifikoj vertetesine e materjaleve , qe trajtojne shkrimet e mija problemore , kryesisht me karakter ekonomik , Romani , qe kam ne analize nga ana historike dhe letrare eshte nje risi , sepse del nga korniza e imagjinates dhe autori behet nje me personazhet , qe provojne realitein e produktit politik te kohes .
Autori fillimisht na jep nje tabllo te zhvillimeve shoqerore ne diktaturen komuniste . Aty jane rritur , arsimuar dhe kane lene gjurme personazhet , qe kane marre pjese dhe kane gatuar lenden e re te zhvillimit demokratik , ne Shqiperine , ku sistemi komunist ishte me ekstremisti ne planet . Lufta e klasave zhvillohej ne te ter e piramides komuniste . Fillonte ne bankat e shkolles dhe perfundonte ne pushkjatimet e ish borgjezeve dhe gjeneraleve te pergatitur nga vete ish regjimi totalitar . Kete lufte e zhvillonte mesuse Keti Gjylameti me nxenesit e gjimnazit . Disa mesus te diktatures ishin militante te Partise dhe u kerkonin nxenesve te tyre te lidhnin teorine staliniste , me realitin klasor , qe percmonte te kaluaren , vlerat humane te saj .
Nje nga keta mesus ishte Keti Gjylameti qe nxenesin Fatbardh e detyronte te lidhte mesimin me prejardhjen e tij borgjeze . Presioni ishte I atij formati , qe Fatbardhi u detyrua te leri shkollen dhe te gjeje mundesi alterrnativa , per t’u arsimuar . Mesusit e lloit Keti ishin militante te ish sigurimit te shtetit . Me metoda policore mbanin vendin e punes dhe merrnin roge te majme , krahasuar me masivin e popullsise .
Ky fakt , I pershkruar nga romancieri , ishte metode pune e mesusve te viteve 50 te shekullit te kaluar . Keshtu sillesh mesusi im I marksizmit , ne ish gjimnazin e Gjirokastres . Rrasti I mesuses Keti nuk ishte sporadik , por vije e sistemit arsimor te Diktatures . Mesusit e tille , vetem edukatore nuk mund te jene , por kyj ishte nje realitet sado I hidhur , qe tingellon ne te tera kohrat . Ne librat e mi problemore , kam trajtuar arestrimin e tre nxenesve , ne jimnazin e Gjirokastres ; Ilia Tereska , Thanas Dhespa , dhe Hysen Zymreri . Te te re ishin nxe\nes te klasave 2dhe 3. U burgosen me akuzen agjitacion e propogande dhe kryen nga 10 vjet burg , ne se nuk gaboj . Kete linje ndjek mesusja Keti , ne romanin , qe analizojme . Autori romanit , nuk e ka ditur faktin e grupit te Ilia Tereskes . E ka cuar ne Gjirokaster llogjika e talentit artistik. E ka cuar njohja e luftes se klasave , qe e ka vuajtur ne kurriz vete autori . Ne luften klasore te atij sistemi , perfshihej c’’do qenie e gjalle , qe ne kohe infinit mund te pergojonte regjinin enveriet Personazhi Fatbardh , emigron , ne vitet pas rrezimit te diktatures , duke u bere pjese e diaspores te viteve te tranzicionit , qe perben nje grupim shoqeror specific te Shqiperise post komuniste . Diaspora shqiptare e ketyre viteve eshte me vizion tjeter , sepse vjen nga nje diktature e pa shembellt , qe e ben me te pjekur dhe me te vetedijshme , per nryshimin radikal te emancipimit shoqeror , duke synuar nje Atdhe te lire me shtet demokratik . Atdheu yne eshte shquar , per emigracion atdhetar , qe nis me arbereshet , vijon me , krijimin e “Vatres “ . me intelektualet e shekullit 19 . Me levizjen e lire , qe mbyllet me emigracionin masiv te viteve 90 te shekulli te kaluar . Liria dhe mirqenia na ka ardhur nga Perendimi , qe ka qene dhe mbetet garanci dhe shprese . C’do dite , qe kalon , verteton atdhedashurine e Diaspores tone , te shperfndare ne shume pika te Globit .
Qeverrite e tranzicionit , pak e kane vlereauar ndihmen materjale dhe morale te Diaspores . U desh te kalonin 30 e me shume vite , qe te mundesohej votimi I Diaspores , per pushtetin qendror . Diaspora jone ka pasur dhe ka nevoje te shtuar , per lidhjen me Atdheun . Perfaqesusi I Diaspores ne roman eshte Fatbardh Lumnezi , larguar nga Korca prej 15 vjet , njeri i paisur me kulture dhe edukate pune perendimore . Ka mall edhe per guret e udhes te vendlindjes. Rrjedh nga nje famnmilje me emer korcare . E luan mire rolin e tribunit , ne te tera ballafaqimet me bashkeqytetaret , gjat kohes qe eshte midis tyre . Perben figuren e mergimtarit ku duhet te synojne bashkeqytetaret , duke persosur shtetin e se drejtes , ne demokracine liberale . Gezim Sula , personazhi taksixhi , qe perfaqeson njeriun e thjshte ne te dy sistemet . I dale nga varferia qytetare e ish Diktatures , ka gjetur menyren e ndershme te jetesese me zanatin e dores , c’ka do te thote , se ne demokracine ; qe po ndertohet ka hapesira jetese , per pune te ndereshme . Kudo ne roman gjejme te tille personazhe , qe kacavirren ne murin , qe u krijon klasa e pasur , qe lind e deformuar nepermjet lakmise , per te pervetesuar pasuri te pa ligjeshme , kryesisht nga ish pasuria e shtetit diktatorial . Ai shtet administroi shume pasuri civile dhe ushtarake , ne kurriz te mireqenies te popullit fukara qe jetonte me triska .
Njerzit e kesaj shtrese , te ngjashem me taksixhiun , jane zanatcite , qe perfaqesojne njeriun e punes , qe ne gjujhen komerciale , quhet shtresa e mesme . Kjo shtrese korigjon konkurencen dhe u jep mundesi te pa kufizuar njerzve , per te qene konkurent ne tregun e punes . Shtresa e mesme eshte mbeshtetje e borgjezise elitare , qe po lind dhe po rritet brenda ekonomiused se tregut. Ne kete rrast taxixhiu kacavirret pas shtreses , qe mendohet se do te kapitalizohet , ne se rrit kapitalet e fituara me djerse . Ne rrast te kundert , tregu e nxjerr nga orbita dhe puntori rifillon nga e para te kerkoi vendin e deshiruar . Ne shumuicen deremuse te rrasteve , kete objektiv e arrin dhe kandidati arrin te behet taksaopagus I rregullt . Kjo eshte shtresa , qe lipset t’I japi tonin jetes se vendit . Ne rrastin e tranzicionit shqiptar , kjo shtrese ka mbetur rakitike
Tasi Kotorri , eshte personazhi , qe ze vend te gjere ne roman . Eshte figure enigmatike , me veprimtari te gjere tregetare dhe me shoqeri po kaq te gjere miqsh te natyrave dhe tedencave te ndryshme , qe perzihen me veprimtari kriminale te gjere, deri ne sofistikim . TasI mund te quhet strofkulla kryesore e krimit dhe e antiligjit , ne Korcen e atyre kohrave .Shumica e ngjarjeve tronditese , antiligjit dhe krimit te organizuar kane vulen e tij . Lidhja miqesore me deputetin Jonuz , eshte kulmi I lidhjeve te krimit me pushtetin . Disa nga veprimtarite e tij kriminale , autori I ka pershkruar gjeresisht duke I lene te kuptoi lexusit se deformimi I ligjor I shtetit te se drejtes , nuk eshte spontan , por buron nga lart . Shtresat e ulta , nuk kane energji , per te penguar ligjin dhe perparimin shoqeror . Keto shtresa rropaten ne pune te ndershme , per te begatuar veten dhe shtetin e tyre , qe eshte demokracia liberale . Kete begati e rrisin edhe milioneret e ndershem , qe krahas pasurimit te vete , pasurojne edhe shtetin . Milioneret e ndershem jane pasuri kombetare ,
Stela , gruaja legjitime e Tasi Kotorrit , eshte jo vetem nje bashkeshorte e rreme , por dhe ndihmese e Tasit , ne kontravajtjet per pronat dhe inkurajuse , per punet kriminale te burrit bashjkkjejetus per te rritur pasurite me c’do mjet ilegjitim . Ne shumicen e aksioneve ilegjitime , Stela merr supermacine e munguar . Burri aktual I Steles eshte nje kusheri I larget i kurbetlliut , qe po viziton venlindjen . E gjen rrastin , dhe I kerkon kurbetlliut kusheri nje favor , t’I sistemoi vajzen , Danjele , diku , per te vijuar studimet ne ndonje shkolle amerikane . Edhe Tasi e mbeshteti propozimin e Steles , duke shtuar te njejten kerkese per djalin e tyre . Stela nuk u prononcua , per kerkesen e dyte , duke ruajtur delikatesen ndaj mikut familjar dhe jo vetem kaq . Lidhja gjinore e Tasit me Fatbardhin , ka rendesi te vecante kompozicionale te romanit .
Fatbardhi e cvendosi rezidencen nga Hoteli I ish mesuses Keti , qe ishte bere pronare e hotelit , te privatizuar alla ,Tasi _ Keti ,keta borgjeze te sforcuar te tranzicionit shqiptar . Komoditeti I jeteses ne familjen borgjeze Kotorri , e kenaqte vetem fizikisht Fatbardhin , qe krijoi dyshime reale , per kete pasuri prallore te ciftit Tasi- Stela . E lodhte mendimi , si arriten , ky cift , nga varfanjak , ne multimilionere . Kapitalizmi , qe njifte Fatmiri , qofte ne familen e vet , qofte ne Amerike ka per baze punen intensive , propocionale me fitimet e limituara , por gjithsesi nuk mund te mos dyshoi , per korupsion , ndaj ketij shteti , qe po lindte rakitik , por dhe ambicioz .
Ne tranzicionin enigmatik u zhvilluan dy katrahurat me te medha , qe ka ndodhur ne Shqiperine -shtet , firmat piramidale dhe katrahura e 97 . Shqiptaret e varferuar , u varferuan dhe me shume , nga firmat piramidale , qe u krijuan edhe me perkrahjen e shtetit tranzitiv . Behet fjale , per rreth nje milliard $ . Brenda jane dhe parete , qe derguan emiograntet ne familjet . Firmat rentjere , ishin korrupsin ledgal , qe e bene tranzicionin jo vetem traumatik , por thellesisht kriminal . Qetesia relative e tranzicionit , u shndrua ne katrahure te pergjitheshme , ku fjalen e moren armet . Shkaku I kedtij destabiliteti ishin , firmat rentere , qe I mashttruan shqiptaret me interesa te larta te depozitave . Shqiptareve u rrembyen parate , qe u dergonin femijte nga emigracioni . Jo pak shqiptare shiten shtepite , per t;u bere kliente te firmave mashtruse . Kaosi dhe pasiguria u ben perditshmeri ne te kater anet e vendit . Fjalen e moren armet e zjarrit . U bastisen prona jo vetem te popullit , por dhe te institucioneve fetare dhe ushtarake . Kjo gjendje kaotike u imponte njerzve te zgjidhnin midis diktatures dhe demokracise te brishte , qe ishte ende larg .
Njerzit e revoltuar kapen armet dhe jo cfardo armesh , por gjithe arsenalin ushtarak , qe kishte depozituar Diktatura . Katrahura e 97 , ishte kaq e organizuar , sa kane kaluar afer 30 vjet dhe askush nuk eshte denuar , nga e ashtuquajtura , drejtesi e reformuar . Ligjin ne rruge e benin bandat e armatosura , me te tera llojet e armeve . Tanket baresnin rrugeve te qyteteve , sit e ishin lojna femijsh . Nje nga bandat , pershkruhet me hollesi ne roman. Brenda ne kishe zbraste arme , madje edhe kunder ikonave . Ikonat e copetuara veshen dyshemene e kishes , midis kembeve te besimtarve . Autori , ketu e ka gjetur edhe titullin e romait te tij . Ate dite lidhte kurore ne kishe , qytetar I Raqi Zhguni dhe dashnoria e tij Luljeta .
Banda e ekcituar jo vetem shtiu me arme , por dhunuan priftin dhe perdhunuan Luljeten . Midis rrenojave te ikonave humbi dhe unaza e ciftit , qe eshte gjithnje symbol I marteses . Gjat kesaj gjullurdie ne kishe , disa banditeve u rane maskat dhe u njohen ne publik se cilet ishin . Nje prej maskave te njohura ishte pseudoborgjezi Tasi Kotorrri . Gjullurdia ne kishe I vuri vulen tranzicionit si perpjekje e deshtuar me permbajtje kriminale,ne c,do qelize shoqerore dhe pushtetore .
Me te tera keto zhvillime , nuk mund te pritej , qe te edukohej nje brez I ri me edukate qytetare ndaj shoqerise dhe ndaj punes se ndershme . Rinia , qe shef cperdorimet e pasurise dhe tge pushtetit , I dorezohet aventures dhe droges . Ne nje orgji te tille u perfshi dhe vajza e Tasit dhe Steles . Te droguar u perplasen me nje makine dhe gjeti vdekjen Danjela , vajza e vetme e ciftit ne pasurim .
Perfaqesusi I klases se ndereshme te tranzicionit eshte pershkruar Raqi Shoguni . Njeri , qe rrjedh nga klasat e varfer e shoqerise njerezore . Eshte njeriu , qe i eshte betuar ndergjegjes , per te jetuar me djerse dhe ndershmeri . Me te drejte autori I perkushton shume faqe libri , ketij personi , qe esht epjese e embrionit te shendoshe , te klases progressive , qe po lind , Brenda mjedisit toxik , qe krijojne grabitesit e pasurive , qe shpiken temin “ish pronare “, term , qe nuk ishte degjuar ne te tera kohrat , perfshire dhe diktaturen .
Raqi eshte perfaqesus I denje I shtresaes , qe lufton me mish e shpirt , per shtetin e demokracise liberale . Ne rrugen e tij , per liri dhe prosperitet gjen murin e kapitalisteve te rreme , shpesh here edhe muin e pa thyshem te shtetit . Raqi shquhet per shpirtin human dhe drejtene legjitime . U gjend ne kohen e duhur , ne ndihme te te rinjve , qe pesuan aksident fatal , pas nje orgjie droge , ku gjeti vdekjen Daniela , vajza e vetme e Tasi Kotorrit dhe e Steles . Sa here ndeshim emrin e Danjeles , vendosin dhe cilesorin “e vetme “ , kur cifti Kotorri paten dhe djale . Kete realitet e pergenjeshtron vete Stela , e cila , pas ceremonies mortore te Danjeles , hipen ne makinmen e mikut te Tasit , Kaloshit . I lithte lufta , per pasurim te shpejte dhe kriminal . Stela pohoi se djeli i rritur nga cifti Tasi – Stela , I perket ciftit real Kaloshi-Stela , produkt I nje udhetimi turistikm, disa ditor , me nje jaht lluksuz , jasht vendit . Degjenerimi moral eshte karakteristike e njerzve te korruptuar , te deformuar moralisht , pengese serioze ne luften e shoqerise , per te ndedrtuar demokracine liberale , pa deformime .
Perpara se te largohej ne Amerike , Fatbardhi u njoh me kontravajtjet ligjore , qe qe paten realizuar pseudo borgjezet e rinj korcare dhe jo vetem . U largua nga komoditeti fallco , qe I pat ofruar cifti I kusheririt te tij . Ditet e fundit te pushimit, perpara fluturiimit , per ne Amnerike , I kaloi ne hotel . Pushimet ne Atdheun e origjines , I krijuan iluzione dhe ne shume rraste bindje , se tranzicioni shqiptar kishte lindur premature . Disa opinioniuste
shprehen se tranzicioni pati deshtuar . Ai ndjek ecurine e Atdheut , nepermjet medjave , ne pritje te vizites se arthme , ne Atdheun e origjines .
Une nuk di ndonje rrast tjeter , ne shqip , qe ka shkruar nje roman artistik , per nje realitet kaq kompleks , pas diktatures se eger 50 vjecare , qe ju imponua popullit tone me histori te lashte dhe kulture qeverrisese , qe u ka vlejtur edhe shkencetareve te jurispodences boterore , sic jane kanunet e shumta , qe kane rregulluar shoqerine shqiptare ne Mesjete .
Kam pak vrejtje , qe autori edhe mund te mos I marri parasysh dhe keto konsiderata mbeten te pa ndryshuara .
Vrejtjen e pare e kam , per titullin . Duhet shkruar ne shumes , “ Pushkatimi I ikonave “ , sepse keshtu ndodhi ne kishe . Ikonat u kthyen ne pluhur .
Vrejtja e dyte eshte se ne roman eshte perdorur 3 here fjala “mut “ . Ne nje veper serioze , duhet gjetur nje cilesor tjeter alterrnativ . Shqipja ka mijra cilesore , qe karakterizojne c’do veprim regresiv .
Mbyllja e romanit , duket se eshte realizuar me nota pesimiste , duhet mbyllur me fryme optimiste . Populli yne I ka injoruar disfatat . Te gjitha partite , kane ne objektiv hyrjen ne Europe dhe miqesine strategjiike me Ameriken. Sado e rende kriza eshte me rrugedalje .
Illo Foto – Studjus ne NY . 8 Mars 2025
Romani I K. Turtullit , qe komentuam shkurtimisht eshte punim I plote artiskisht , I thelle ideollogjikisht dhe I pa anshem politikisht . Si I tille , lipset te lexohet , pervetesohet , per te korigjuar strukturat e nderetuara subjektivisht , duke pasur si pike orientimni , shtetin demokrat- ligjor.
Comentários