Hematologjia diskursive e gjakut në romanin „A vret i varrosuri?“
Prof Dr Fatmir Terziu
Romani i shkrimtarit Hamit F. Gurguri „A vret i varrosuri?“ (“Erik Hans” – 2017) është një fabulë me shumë nëndegë funksionale në shërbim të idesë. Funksionon si i tillë pasi gjuha, rrjedha, frymëzimet, idetë, e shkruara, semiotika, frazeologjia, trajtesa, konceptimi, analogjia dhe kronologjia, e mjaft të tjera janë në një sinkron të kësaj fabule, që në kuptimin e parë është një filozofi më vete që në titull. Kjo filozofi është dhe një plotësim që shkon tek nënteksti i një magjistareje rome, e cila i pati thënë se nëse do të vritesh vetë vrasësi do të jetë ai që do të kthehet nga varri. Pra ajo është vetë ajo që diku në roman autori sqaron „Nuk dihej, pasi u godit nga plumbi i Adem Dukës, a iu kishte përfytyruar gruaja e bukur rome në Tashkent dhe ato fjalët e saj se nëse do të vritej, atë do ta godiste vetëm ai që ishte kthyer nga të vdekurit.“ E kjo bëhet plotëse e kësaj filozofie, që vjen në formën e një fabule dhe të një enigme „Ai si ta kishte parë bastin e tij kishte folur, por as ai, as të tjerët rreth tij nuk e dinin se ai Adem Lahutari, ai arnauti që e goditi nga një lis i gjatë, e pati kaluar një natë në varr e pastaj u kthye nga të vdekurit… që kishte thënë se u kthye meqë ishte ftohtë e terr atje...!“ Pra romani na jep të qartë se ishte plotësuar parashikimi i një magjistareje rome. Po pse ndodh kjo? Pse në këtë roman mjafton trajtesa e një fabule me nënkuptimet e saj të shkojnë më tej e të na japin një narrativ që flet bukur?
E para është vetë ajo që mbetet kryesore. Është hematologjia e gjakut. Kjo hematologji, pra kjo formë e trajtesës së autorit në këtë roman na jep të qartë se përfshirja e gjakut në leksikun e koncepteve të tilla ka zhbirrime të thella politike, sepse fare qartë duket se kërkon mbi të gjitha sqarimin diskursiv të dy pengesave mjaft të frikshme. Së pari, duke ditur se gjaku nuk është një koncept, diskursi i tij në këtë roman na shtron rrugën e mirëkuptimit filozofik. Dhe së dyti, gjaku nuk është politik, por ai është në tërësinë e vrasjes një diskurs i tillë, një labirinth që vjen nga vëllazërimi vrasës, nga vëllazërimi politik. Do të kthehem te pengesa e parë, por duhet të filloj duke u shtyrë në rezerva të kuptueshme për heqjen e së dytës. Sepse kush do të donte në fund të fundit të pretendonte gjak për politikën, të bënte gjakun politik dhe të rrënonte murin, të mbyllte hendekun që ndan gjakun nga politika, që natyrshëm ne e mirëkuptojmë dhe në vetë thelbin e hyrjes së seleksionuar nga autori i romanit që shkon dhe huazon nga „Ana Karenina e Leon Tolstoit“ pikërisht këtë thelbësore: „Numër i madh i të dështuarve, që kishin humbur statusin social, bjerrakohës, të gatshëm të nisen me banda plaçkitëse, nga kolonelë pa regjimente, ministra pa ministri, redaktorë pa gazeta dhe liderë të partive pa parti, po shkonin vullnetarë rusë t’i ndihmojnë Serbisë. Ata atje edhe mund të përdoren si forcë, por si njerëz, ishin fundërrinë ‘si konti Vronski, që me shpenzime të veta kishte me vete një eskadron’. Dukej një lojë e turbullt, mashtruese dhe e pakuptimtë” (Leon Tolstoj, në romanin “Ana Karenina”).
Në këtë roman si pasojë e kësaj kemi rreth njëqind e njëzetë e katër herë të përsëritjes së diskursit të gjakut, në forma të tilla si parësorja gjak, që kap rreth njëzete pesë përdorime dhe në forma të tilla si e përgjakshme, gjakderdhje, përgjakës, gjak rinie, pellgje të gjakut, gjakpirës, pakftohtë, gjakatare, gjakonte. Narrativi i përdor jo më kot këto lidhje tërësore diskursive në qëllim të idesë. Dhe në këtë ide duket qartë se kush do të dëshironte që së bashku të kishin dhe të mbanin në martesë gjakun dhe politikën e pashenjtë, që ata e bënin të shenjtë dhe e shenjtëronin, si në shembullin kur për nder të kolonelit Rajevski porositej ngritja e një kishe si shenjë vëllazërimi me gjak në mes të Rusisë. Kjo shkon tek çorroditja. A nuk janë çoroditjet më të këqija, përjashtimet më të këqia, të historisë sonë politike globale, a nuk janë ngjallur mjaft lehtë nga ky propozim ogurzi? Në pjesën më bazale, si më bazale, gjaku funksionon si një shënues kufitar, shenja potente e politikës në kufijtë e saj të pabindur. Gjaku vepron, ose, le të themi, qarkullon në skajet e jashtme të politikës, atje ku derdhja e gjakut nënkupton ushtrimin përfundimtar të pushtetit (ius gladii- Këtu latinisht, në shqip: e drejta e shpatës), si dhe zhbërjen e komunitetit që zbret në dhunë. Siç e shprehu me ngushëllim Martin Luteri, “Askush të mos mendojë se bota mund të sundohet pa gjak; shpata e sundimtarit duhet të jetë e kuqe dhe e përgjakshme, sepse bota do dhe duhet të jetë e keqe, dhe shpata është shkopi i Zotit dhe hakmarrja mbi të.”
Prandaj, gjaku paraqet atë që, nga e kaluara në të tashmen, nga gruaja në mashkull dhe statusi në kontratë, politika e kapërcen, menaxhon ose përjashton, ajo që duhet, gjithsesi, të përjashtojë: arkaizmin e gjakmarrjes, kërcënimin e dënimit mizor dhe të pazakontë dhe rëndësinë e lidhjes farefisnore, të fisnimit dhe së fundi të racës. Ashtu sikurse shprehet Diderot, ne ende “jemi të mbushur me indinjatë ndaj mizorive, civile, apo fetare, të paraardhësve tanë të egër dhe i largojmë sytë nga ato epoka tmerri dhe gjaku.” Në roman kjo duket qartë këtu: „Ai vend quhej Iliri para se ta vente nën këmbë osmanliu. Çka është e vërteta, ai atij vendi të Ilirisë ia ndërroi emrin, e quajti sipas emrit të Malit Ballkan, i cili gjendet në Bullgari. Atë emër tani zyrtarisht po e hasim nëpër të gjitha hartat e Evropës, por nuk arriti t’i bëjë turq, as t’i bëjë... Kam frikë se edhe po t’i çlirojmë qysh nesër, ata nuk nënshtrohen.
― Mos duan edhe ata mbretëri, Fjodoriviq?
― Mbase ishin mbretëri shumë para nesh, kolonel!
― Si duhet t’ia bëjmë ne, Fjodoriviq?
― T’i lëmë të përgjakën shumë e keq me Osmanlinë. Të ngopen me pellgje të gjakut, të cvilitën të dy palët, tek pastaj vjen radha jonë. Do të jetë më mirë e më lehtë.
― Paskeni recetë për çështje të Ballkanit, Fjodoriviq?“
Në këtë këndvështrim të gjerë, përfshirja e gjakut në një leksik konceptesh politike - heqja e dy pengesave që përmenda, i vjen erë një rigjallërimi i çuditshëm, i fondamentalizmit, madje, minimalisht, një arkaizëm i llojit. „Deri në çfarë mase kemi shpëtuar,“ pyeti Alain Brossat kohët e fundit me shqetësim të justifikueshëm, „dramaturgjia arkaike dhe e errët e gjakut, kjo dramaturgji politike e ngjallur nga Foucault?“ Pyetjes duhet t'i përgjigjet me kujdes, hetimi i kryer me kujdes, për të, e cila kërkon ushtrimin e së njëjtës vigjilencë mbrojtëse që ka kërkuar të mbajë të ngritur portat e përmbytjes, të cilat ndaluan pa ndërprerje gjakun të përfshijë ekzistencën tonë politike, si në këtë rast „A janë edhe të ditur shqiptarët, Fjodoriviq?
― Janë të kthjelltë, por pak u shkolluan, se osmanliu i ngriti vetëm ata që iu duheshin si zyrtarë e udhëheqës të krahinave. Ka pashallarë, vezirë e strateg të aftë, u bë tani edhe një i tyre Drejtor i Universitetit të Stambollit... Po të kishin rast, shumë shpejt do t’i futeshin diturisë e shkencës dhe do të arrinin në piedestalin më të lartë, se kanë vendosmëri, qëndresë, janë stoik dhe mbajnë fjalë e besë, si diçka të shenjtë, ani se osmanliu ua keqpërdori, ua shkeli dhe ua përdhosi atë shumë e shumë herë disa nga virtytet e tyre më të shenjta.“
Një lloj i veçantë sforcoje në roman vjen të kuptohet se kjo vjen nga një njohje më e thjeshtë dhe antipodale, domethënë, se gjaku ka luajtur (dhe vazhdon të luajë) një rol qendror, ka qenë një faktor, ose element përbërës i çfarëdo që ne e konceptojmë politikën të jetë. Larg nga një përjashtim, me fjalë të tjera, gjaku do të ishte rregull. Siç e përmenda, gjaku nuk u bë koncept, nuk u përpunua në mënyrë reflektive si i tillë, megjithëse Hegeli - kush tjetër? - A propozoi, në Fenomenologjinë e Shpirtit, që „nocioni universal, der absolute Begriff“ mund të quhet fare mirë „gjaku universal“, duke intimuar në mënyrë sugjestive se gjaku mund të jetë vetë emri i konceptit. Por ç'të themi? Gjaku nuk u bë kurrë një koncept politik, as një nga „themelet e mendimit politik modern“, megjithatë universaliteti i tij, rregulli i tij, vështirë se zvogëlohet me këtë. Ai është thjesht i një rendi tjetër, një regjistër tjetër. Në të vërtetë, siç e bën të qartë Hegeli, çfarë mund të jetë më universale se gjaku? Fraza “mish e gjak”, e cila përcaktoi prej kohësh personin juridik (ose horizontin e tij normativ) gjendet kudo. Por përtej dhe mbi të, kush do ta mohonte forcën e gjakut, fuqinë përcaktuese dhe të përgjithshme të gjakut? Famshëm duke u kujdesur për një krimb me një pamje, Spinoza mendoi se „të gjithë trupat në natyrë mund dhe duhet të konceptohen në të njëjtën mënyrë si ne këtu kemi konceptuar gjakun.“ Gjithçka është sikur, por për sferën e koncepteve, sfera e koncepteve politike në veçanti, gjaku ishte i kudondodhur dhe i gjithëpranishëm, në nivel lokal dhe madje edhe global.
Prandaj, paradoksi i shfaqur në këtë roman nga autori, nëse është i tillë, na jep argumentimin se ai duhet të jetë i qartë. Gjaku është në të njëjtën kohë shumë i pranishëm, universalisht, dhe uzurpohet nga politika. Prania e tij është sa e jashtëzakonshme (racizëm, nazizëm) dhe normale, universale. A është bërë përjashtimi, përsëri, rregull? Ndërsa mund të na çojë të „vëmë në dyshim racionalitetin e vetë normës“, qendra e së cilës është gjaku, një universalizëm mbretërues, i aftë për të gjetur teologji politike në çdo cep të globit, merr pjesë në sedimentimin e këtij paradoksi, ndërsa pretendon për ta zgjidhur atë. Do të pranonim që gjaku është kudo dhe prandaj politika duhet të mbrohet prej tij. Përkthyer në një thikë të njohur: ku ishte gjaku, atje do të jetë politika.
Le ta kuptojmë më qartë dhe në rastin e një hajduti. Roli i thkës në dorën e tij nuk përcaktohet thjesht nga marrja e gjakut, por nga thika në funksionin e gjakut: „Kurrë nuk i kishte shkuar mendja se edhe ajo, sikur e motra do të binte në robëri të një hajduti serb.
Hajduti mbështolli tërë konopin rreth dorës, ia ngriti kokën më lart dhe e afroi më pranë vetës. Aza ndjeu se i kthehej forca, i shtrëngoi dhëmbët, u detyrua të ngritej vrik në këmbë e po i rrinte përballë. Në atë çast iu duk se e mundi frikën e cila e sundonte deri në atë çast. Pos konopit dhe thikës që i përdori hajduti, nuk i ngjau se kishte trup të fortë, po as aq të zhvilluar. Nuk i ngjau as ndonjë mashkull i fuqishëm. Vërejti se hajdutit të dy duart i dridheshin, bile iu duk se atij edhe mjekra i dridhej. Zëri i dilte disi si i shterur. Ajo e shikoi atë për herë të parë në fytyrë dhe vërejti se i tëri ishte i zbehur si dylli, si të ishte një kufomë, si një i vdekur në tabut. Me kokën ulur, por duart e lira matej:
“Po edhe ky paska frikë, djalli”! –mendoi Aza, si të kishte parë një anë të panjohur të grabitësit të ri. Si të kishte hyrë në trupin e saj një demon, apo një asi që e quanin shejtan, sikur ajo në atë çast të ishte shndërruar në një kuçedër, në ndonjë përbindësh, apo sikur të ishte bërë ndonjë luaneshë, e qëlloi befas dhe fort në dorë me grushte, ndërsa thika i rrëshqiti nga dora.
Hajduti si të ishte stepur, vetëm sa nuk u rrëzua.“
Ajo që unë dua të argumentoj me këtë rast, megjithatë, është se gjaku vadicon një koncept të veçantë të politikës dhe përcakton një traditë të rëndësishme politike që, e papranuar si e tillë, domethënë, për sa i përket raportit të tij të vendosur me gjakun, mund të pretendojë status universal (me do të thotë ta provosh dhe ta zbatosh gjithashtu), por ende nuk e ka arritur plotësisht këtë status, të paktën në mënyrë reflektive dhe konceptuale. Në këtë traditë, e cila sigurisht nuk është e shteruar, por më tepër dallohet nga kjo veçori unike, gjaku nuk është kurrë një koncept, por ai ushtron, me kalimin e kohës, një sundim të veçantë dhe jo të pandërprerë. Gjaku bën dhe shënon dallimin, një ndryshim gjoja universal i gdhendur midis gjakrave. I konsideruar në këtë mënyrë, gjaku gjurmon në heshtje konturet, kufijtë e jashtëm dhe të brendshëm në fakt, të një sistemi unik të qarkullimit të gjakut, një sistemi gjaku të ndryshëm. Ligji dhe shkenca, raca dhe ekonomia, lufta dhe kultura e paqes, së bashku me aparatet e të ashtuquajturit shtet modern, të gjitha vendosin gjakun e tyre „të vet“, duke fshehur rolin qeverisës, ose përcaktues të gjakut në këto sfera. Por argumenti ndoshta mund të formulohet më qartë. „Të gjitha konceptet domethënëse të teorisë moderne të shtetit janë koncepte teologjike të likuiduara jo vetëm për shkak të zhvillimit të tyre historik, por edhe për shkak të rrjedhshmërisë së tyre sistematike, njohja e të cilave është e nevojshme për një shqyrtim sociologjik të këtyre koncepteve.“
I tillë është, gjithsesi, formulimi që do të doja të ofroj me këtë kontribut. Në Perëndimin e krishterë gjaku është politikë dhe politika është gjak. Hematologjia jonë politike. Një vërejtje paraprake, pra. Kur bëhet fjalë për gjakun, për të kuptuar gjakun, dallimi midis fjalëpërfjalës dhe figuratives duhet të pezullohet dhe të rimendohet. Sepse ajo që nënkuptojmë me gjak nuk është hequr kurrë nga ajo që thuhet dhe bëhet për gjakun, me dhe me gjakun. Për më tepër, vetë dallimi midis gjakut të mirëfilltë dhe atij figurativ, dallimi midis gjakrave, është pjesë përbërëse e dominimit të gjakut, duke mundësuar shpërndarjen e gjakut nëpër sfera në dukje të dallueshme, të cilat i bashkon fshehurazi: „Ajo ishte bërë vrasëse. Aza ishte pranë një të vdekuri dhe pa askënd afër. Ajo as që kishte parë ndonjëherë të vdekur. Edhe pse dielli ishte afër zenitit, ajo ndjeu të ftohtë, ndjeu se djersë të ftohta i shkonin ballit, bile pas pak ndjeu se i rridhnin edhe kurrizit të shpinës. Dridhej si thupra mbi ujë dhe iu shtua frika se tani ishte tmerrësisht e vetmuar. Nga vaji tërë trupi i dridhej. Pa e larguar fare shikimin nga i vdekuri, ajo filloi të zmbrapsej, të largohej nga ai hajdut, i cili kurrë më nuk do të ishte rrezik as për të, as për të tjerët. Ajo nisi t’i rrotullonte duart e veta si të ishin duar të përlyera me gjak. I kthente shuplakat herë mbarë e herë përmbys, sikur t’i kërkonte në to shenjat e gjakut. Si të frikësohej nga duart e veta vrastare, ajo ngriti zërin duke qarë, duke dënesur e duke ecur prapa, pastaj befas u mbështet për një lisi të madh. Ajo kishte nevojë për mbështetje të tillë në ato çaste të ankthi, në ato momente të tmerrit dhe të vetmisë në atë bjeshkë, për të tërësisht të panjohur.“
Nga ky fragment kuptohet qartë se mungesa e një koncepti gjaku, gjithsesi, e bën të pamundur të pohohet me asnjë siguri se gjaku i farefisnisë, për shembull, është metaforikisht derivat në lidhje me gjakun e supozuar literal, gjoja primar, të fiziologjisë, ose mjekësisë. Ky është një gjak hajduti, grabitësi, vrasësi nuk është poltik, por urrejtja është e tillë në gjak. Pamundësia mund të ilustrohet me anë të një përshkrimi të pasur, imponues të gjerë, i cili bashkon „besimin e lashtë se sperma përbëhet nga gjaku“, fakti që „lidhjet farefisnore u imagjinuan si lidhje gjaku të përbashkët“, transformimi me të cilin evropianët fisnikëria e kuptoi veten nëpërmjet „të dhënave të saj gjenealogjike të lidhjeve 'gjakore' të farefisnisë lineare' dhe sedimentimit të „retorikës së gjakut“ si „mjetet e përdorura për të natyralizuar rolin e riprodhimit dhe riprodhimit“: „Si të kishte nguti foshnja, Aza ndjeu kur iu lagën të dy kofshët në mes këmbëve nga ujët kur i rrodhi nga gjenitalet... Mendoi se i duhej forcë, e... E kuptoi se së shpejti duhej të lindte.“
Vërtet, siç thekson me të drejtë Gail Paster, „shkatërrimi leksikor i gjakut nuk duhet të na shpërqendrojë nga vërejtja e një korrelacioni domethënës midis llogarisë shkencore të gjakut“, rrëfimeve të tij juridike dhe politike gjithashtu, dhe „hierarkive në të cilat gjaku figuron si një tregues kyç. Është singulariteti i vendndodhjeve të gjakut dhe zgjerimi i tij, së bashku me këmbënguljen e tij nëpër sfera dhe ligjërime që, përpara çdo ndarjeje të pranuar në fjalë për fjalë dhe figurative, do të duhet të përballet si një problem retorik, d.m.th., politik. Këtë e relaizon mjaft mirë autori i këtij romani që flet qartë dhe bukur, që na jep një fabulë me nëntekst, një ide me shumë rrjedha, një gjuhë të plotë e fine, një angazhim të thellë e mjaft të domosdoshëm për qashtërsinë e ndodhive në funksion të mesazhit. Ndaj duket mjaft e rëndësihme dhe ajo që përkon me fjalën në lidhjen me Bali Adem „Sot mësova më shumë se që mësova gjatë tërë jetës për Toplicë, për Përbesë, për gjyshin tënd, që nuk i harroj këto biseda, këtë ndejë dhe ditën e sotme kurrën e kurrës. Hallall e hallall të gjitha.“ Po aq kuptimplote në këtë rrjedhë jete është dhe „fëmijtë i morën librat e i bënin përgatitjet për ditën e nesërme“, që do të thotë shumë e shumë në këtë hematologji diskursive të kohërave për kohërat.
Komentar