Ese për këngën “Vajzë e valëve”

Monumenti i PRITJES dhe i MALLIT

Ese për këngën “Vajzë e valëve”

Nga Namik Selmani, shkrimtar

Në ato vite kur qielli nuk i mbante dot avionët Neço Muka kishte marrë rrugën për Evropë. Ishte e dyta herë që shkonte. Dikur, në Paris, në Francë e kishte provuar kur ishte ende mjaft i ri Kishte shkuar deri në palcën e tokës në minierat franceze në Sent Etien bashkë me mjaft shqiptarë të tjerë për të bërë ca para. Po shkoi përsëri me misionin më të bukur të jetës së tij. Të bënte këngët e maleve të Labërisë që kohë më vonë do të bëheshin thesarë bote të polifonisë. Do bënte pllaka për këngët që kishte kërryer atje në hijen e rrepeve atje nën shushurimën e krojeve e të detit. Me këngëtarë të tjerë po bënin udhëtimin më të bukur të jetës së tyre. Nuk ishin trimat me pushkë në supe që kërkonin shtigje luftrash, po kishin marrë në sedëfe shpirti këngët që do bëheshin kanakare për shpirtërat e lodhur të shqiptarëve Të atyre shpirtërave që sot në tërë botën lumturohen dhe mallohen kur i dëgjojnë. Iu dukej se kishin dërguar në Parisin e Luvrit të Ejfelit dhe valë Joni, dhe mjegullën që mbulonte Llogaranë dhe rrugët gjarpëroshe ku duhet ta kishe mendjen mirë se mos bije, hop në det. Të tjera këngë do të kërrente Nestor ose Neço Muka. Jo, si ajo Vajza e Valëve. Jo, dhe jo. Ia dha koha flamurin si ai që rri në direkun e në pampori. Dhe ishin 12 këngë që me shënimin PIF-PAF do të bëheshin në ato pllaka të rralla e do vinin me Usta Neçon në Sarandë. Ishte vitit 1929 krah tij ishin Dhimitër Rumbo, Llambi Turtulli, djali me origjinë rumune Kleo Georga, Tula Paleologu, ajo që do të bëhej Mbreteresha e këngës lirike shqiptare Tefta Tashko, Tula Paleologu e të tjerë dhe me firmën e njohur të kohës “Parthe” bën incizimin e këngëve polifonike himarjote dhe këngës polifonike labe. Zërat e “PIF- PAF” u bënë të njohur, edhe pse tregtarët gati ia mohuan punën e madhe të tij. Aso kohe parizienët apo dhe minatorët e Sent Etienit ku ai kishte punuar para 6 viteve nuk patën mundësi që ta shijonin magjinë e këngës popullore labe e në mënyrë të veçantë këtë kryekëngë. Po 100 vite më vonë një nga muzikologët më të mirë të Francës Jakob do të vinte në Sarandë ku kishte punuar dikur edhe Usta Neçua pë të “ larë” borxhin e asaj kohë. Dhe pse do thoni ju! Një çudi e vërtetë. Ai kishte thirrur në Paris, në Radio FRANCE 3 grupin çam të Shaban Zenelit që kishin kënduar disa këngë çame e vetëm brenda një nate në këtë radio kishte marrë miliona pëlqime. Ai Jakobi kishte vendosur që të shkonte në trojet çame që të shihte se kush ishte jehona e atyre zërave të këngës çame. I thoshte këngëtarëve të këndonin pranë gërmadhave, pranë krojeve, rëzë ullinjve ku kishin ecur vajzat çame. Këtë jehonë të këngës çame Neço Muka e kishte provuar dhe tek djemtë çamë të Filatit, Arpicës, Margëllëçit që kishin ardhur në konviktin “Çamëria” ku ai punoi për disa vite si kujdestar konvikti edhe pse ishte I ri në moshë. Edhe kënga “Vajzë e Valëve: e kishte tharmin dhe fuqinë e saj atje në brigjet e Jonit, pranë ullinjve, atje ku dashuria ishte kthyer në trishtim e dialogu me zogjtë ia kalonte mbase gjithë arieve më të bukura të botës që kur ato ishin krijuar për herë të parë. Nuk kishin lënë një skenë me drita nga ato që Parisi i kishte me shumicë që para disa qindra vitesh. Po skena që krijonte Himara, Saranda me një këmbë në Jon e me këmbë në mal ishte e lashtë sa dhe vetë toka dhe deti. Lart atje ku lulëzojnë kumbullat e harlisen pjergullat në lisa. një krah në pragun e heshtur e një krah në malet e larta ishte nga më të bukurat, nga më gjigande. Po ai djali i Vajzës së Valëve me se kishte ikur vallë në kurbetin e largët? Kë kishte në krah në atë udhëtim të largët? Ku ngryste mbëmjet e gdhinte agimet? Dikur kishte bërë një rrugë kaq të largët dhe nizami që do të këndonte po kaq dhimbshëm. Donte që nëna t’i shiste dy qetë e zes për të bërë pajën e së resë. Për vajzën që e kishte marrë nuse me ca këngë e valle pranë avullit të një rakie të vjetër. Po ku je tani, o djali i Vajzës së Valëve? Ku jeeee? Mos vallë e kishte marrë Neço Labi jehonën e brigjeve me vete? Nuk e di nëse e kishte dëgjuar atë ndodhi që një ditë ose disa ditë i kishte ndodhur aktorit të madh Aleksandër MOISIUT. Edhe ai djalosh Kavaje për të provuar zërin e tij të magjishëm në jehonën e maleve shkonte dhe recitonte dhe dëgjonte jehonën e zërit të tij. Jo, nuk ishte ninullë që këndohet në dy rrathë djepi, edhe pe kishte atë lirshmërinë e rrëfimit Ishte më tepër se kaq që nuk donte vetëm dy rrathë djepi, po një qiell që ta dërgonte sa më larg. Donte një det një oqean që t’ia merrte me vete sikur ishin mijëra amanete Vajzë e valëve… Oooo, ç’është ky emër? Kush është kjo vajzë që nuk e dimë se kush është babai i saj.. Kush është nëna? Vëllai apo motra? Jo, jo, ajo nuk kishte asnjë prej tyre. Ishte jetimja që donte trimin, të vetmin që kishte. Atë trim që nuk e sheh dot, nuk e takon, nuk ia dëgjon zërin. E deti është para saj. Valët. Zogjtë që fluturojnë të lirë, po pa harruar bregun nga u nisën. Ndaj dhe në atë grup këngëtarësh që nuk kanë nevojë as për fyell, as për violin, po kanë zërat e tyre Janë Mimoza Kosturi. Eleni Mërkuri, Elina Duni që duket se bashkë me grupe të tjerë sikur janë nga aktorët më të mirë të një skene ku dëgjohet e lexohet shpirti i një krahine, i një bregu, pse jo dhe i një kombi. Një kryepoet lab si Lefter Çia do ta dërgonte më larg gazin e frymën e këngës labe deri na majat më të larta të botës. E dini se çfarë tha një francez kur e dëgjoi për herë të parë këtë këngë? “Ah, që nuk arrij dot që të mësoj këngën labe që ta merrja këtë këngë vetë!” Paskan vajzë valët!!!!??? Po, po, një vajzë anonime që mund të kishte një emër. Ose mbase ishin të gjithë vajzat e bregut. Një nga ato emra që do i thërrisnim asaj vajze që do të vraponte pas deleve pas qengjave. Që do të shkonin në krua fytyrëskuqur. E ku ndonjë trim hipur në një kalë të bardhë do i ketë kërkuar pak ujë. Ku do ta ketë njohur vërtet Vajza e Valëve trimin e saj? Mbase ishte ai emër vajzë që vraponte në fëmijërinëë e saj pas fluturave apo shihte horizontet atje ku bashkohej uji me qiellin. Apo që qëndronte në breg duke përcjellë të dashurin, vëllain që niseshin me një torbë në supe apo një valixhe të vjetër drejt një rruge ku kryefjala ishte SHPRESA. Ah, Shpresa!!! Sikur në çdo gur është një vashë. Rron apo nuk rron, thotë diku kënga. Të rrosh a të mos rrosh do të thoshte kohë më parë i madhi Shekspiri me gojën e Hamletit Ennë atë grusht bargjesh të mbetet në sy, në shpiirt, në buzë, në mendje fjala E MJERA. Dhe nëse nuk do ta thoshte kënga, do ia plotësonim ne këtë fjalë. Është ulur në një gur Vajza e Valëve. Mbase nuk ka forcë të rrijë shumë më këmbë për atë kohë që nuk e di se kur do i vijë trimi i saj Mbase nuk do i vijë kurrë ndaj dhe zëri i dridhet fort i dridhet. Më shumë se rrënqethja e valëve të detit. Ai zë ka besë, ka dhimbje, ka nostalgji për kohën e bukur që nuk e di se kur do e vijë përsëri, ka dashuri, ka oiiii të zgjatur, ka dialog me të gjithë… Gufon gjoksi. O, se si gufon! Jo vetëm nga dashuria. Ka ikur larg dashuria e ka ardhur trishtimi i vetmisë, laku i kurbetit varësja e floririt në grykë i është rënduar Mos ka shkuar larg trimi që të blejë një tjetër varëse më të mirë për gushën e saj? Mos ka ikur të blejë një tjetër sërma për dorën e saj? E ç’i do sërmatë vajza??!!! As sot e as nesër. Ajo do trimin. Për ditë e kërkon e përditë deti nuk i përgjigjet. E zogjtë i ndalin edhe në sup nganjëherë Po plas, ore gur, nga dhembla! Po thahu o det, nga shpirti i plagosur! Në lanet vafsh, o breg, që nuk ma sjell trimin me ca gjemi të heshtura që vijnë e ikin si memece nga udhë të largëta! E zemra tronditet nga kënga, rënkon nga vargu. Flet e këndon. Po kujt t’a kërrejë hallin e dertin e saj të zemrës? Kuuujt? Ja, si ajo valë që rrënqethet edhe me flladin më të lehtë të erës. A mbase ngrohet në shpirtin e saj si dallga në kohët që jetojmë, nuk i lënë as vaporët e mëdhenj që të nisin udhët e detit Në ç’kohë vallë e ka stisur këngën vajza këtë këngë-gjëmim? E zëri shkon si dallandyshja që nuk gjen dot çerdhe ku të ngrejë qoftë dhe një folezë të vogëlth. Herë ngjan si era që çel lulet në lëndina. Herë ngjan si violinë e erës që puth lulet e pranverës. Dhe dëgjojnë dëgjojnë çdo ditë e thinjen për çdo ditë nga MALLI e PRITJA Njëlloj si thinjet dhe kjo vajzë që një ditë do të mbesë atje pranë një varri ujor duke lënë pas një këngë, një iso, një dhimbje, një shpresë një monument, një simfoni. Një brengë të pasosur, një lak-tingujsh. Një pritje sa një jetë. Një mall që ndez dhe rrufetë. Dhe zogjtë ndalin ta dëgjojnë Mbase krahët e tyre janë mjaft të butë për rrugë të mëdha, po ata do të nisen, do të shkojnë. Jo me letra në sqepa nga ato që mbajnë pëllumbat, por të atyre që do dërgjojë këtë shpirt që këndon, që qan, që klithmon Që qan fatin e kësaj jetimeje që I kanë mbetur vetëm këta gurë Himare, këta ullinj që sot e ndalin fëshfërimën e gjetheve për të dëgjuar zërin e kasaj vajze Pret e pret, thotë kënga Ajo flet e qan. E mjera që s’ka një të dytë ta dëgjojë. Me lotët e saj bëhet një Jon tjetër. Mbase dhe ky Jon që është vetëm një pëllëmbë larg këtij guri ku ajo është ulur do të ikte larg që të mbushej me lotët e saj të kripur. Ndal një çast loti në qerpikë. Nuk ka ngricë në brigjëe Joni po sikur kërkon ndihmë nga deti që t’ia thajë një çikë se dorën e ka zgjatur lart, drejt detit të pafund drejt qiellit, drejt Zotit. Kush e di se ku. Vetëm ajo e di. Ajo dhe zemra e saj e vrarë. Ajo dhe kjo simfoni zemre që nuk e ka dëgjuar mbarë Evropa e kurrë s’do të dëgjojë një të dytë. E kurrë nuk do ta kuptojë këtë mister zërash. Alelu zemre e ka quajtur një dëgjues. Edhe zoti shërohet kur e dëgjon këtë këngë, thotë dikush tjetër. Kohë më vonë pasi do dilte kënga, të tjerë këngëtarë do të shkonin në Evrope e do ta këndonin këtë këngë ashtu si dhe mjaft të tjera ku malet bëhen pjesë e isos së saj madhështore. Dhe ata tregojnë se në mjaft raste kishte mjaft spektatorë të huaj apo dhe studiues që ngjiteshin pa droje dhe i preknin në trupa se mos kishin ndonjë aparat të veçantë për zërin e tyre këtë jehonë sokëllime, bolorime. E prapë mbase nuk e kuptonin se çfarë shpirti i kishte gatuar këto këngë. Po trimi nuk na qënkej dot një Ago Ymeri E pas këtij kuvendimi me valët, me brigjet, me zogjtë me qiellin me perënditë do të vinin poetët që do ta thonin jehonën e tyre Vijnë e ikin gjemitë me dhogat e thara e ajo aty rri akoma aty të duket se edhe jatakun aty e ka. Edhe jastëkun aty e ka, në një një kreshtë dallge Është thinjëruar nga pritja. Në sa copëza është ndarë shpirti i saj, hë, më thoni!!! Ose të ma thonë zogjtë që ajo iu këndon me të cilët ajo flet si mike, si korife kënge të paparë, të padëgjuar… Gurin e Himarës e ka ndezur vullkani i shpirtit të vajzës së valëve. Jargavanët janë vyshkur që të tërë. Portat e shtëpive të Himarës së Dhërmiut, Sarandës, Palasës mbarë Bregut janë të hapura. -E dëgjon, moj xhiko zonjë-iu thoshte njëra grua tjetrës. -Akoma atje është ajo. Këndon e vajton për hallin e saj. Po këndon nusja për trimin që i ka shkruar. E ndërsa vajza thur këngën, ato lëpijnë fillin për të thurur trikot e leshta ose të vënë leshin në bosht. Ajo nuk kishte emër. Ose e kishte, por e kishte harruar fare. Edhe të tjerat nuk ia dinin. Ishte jetimja e mbarë një breg që Ja, atje pranë është Neçua që ia kishin harruar emrin që ia kishte vënë babai, nuni, xhaxhai dhe ia kishin vënë “Neçua i këngës”. I është bërë zemra qiri malli, qiri që digjet e nuk e shuan as stuhia që ia lëkund trupin më fort se dallgët. Edhe ëndrrat e saj janë bërë si qirinj. Kërkon zemra hoje ku të vërë mjaltin e viteve të pajetuara, po ato janë bërë pelin Edhe sytë sikur verbohen pak nga pak kur shikon atje ku nuk e rrokin dot largësinë Edhe zëri i është mekur fare duke ia stisur këngën. Kënga mbytet në det e nuk ka fuqi që të dalë e të bëjë tutje. Lart në qiell hëna tretet si drapër arash dhe krahët e pulëbardhave sikur shartohen me zezonën e korbave. Prapë kërkon zogjtë. Askush si ajo nuk ia di më mirë gjuhën zogjve të lodhur nga udhët, nga lodhja e tufaneve që shpesh iu bëhet varr jo toka, por kaltërsia e pamatë dhe retë e zeza që sjellin litarët e shiut... Ato kujtime të gazetarit e shkrimtarit Gëzim Zilja sikur na e japin pak sekretin e jetëgjatësisë së kësaj kënge: -Qysh në adoleshencë kjo këngë më ka intriguer, sepse mbartte diçka të veçantë që nuk e kuptoja dot. Im atë, i ndrittë shpirti, kur e dëgjonte grupin e Himarës, me marrës Dhimitër Varfin, vinte veshin te radioja “Figaro” sa një kutizë dhe lotonte. Ne, fëmijët, habiteshim me të dhe e pyesnim: -O baba! Po ti pse qan? Kjo këngë është, një histori e kaluar. Babai ynë i dashur, rritur plot halle e mundime, jepte të gjitha herët të njëjtën përgjigje: Kur të bëheni sa unë dhe të dëgjoni Dhimitër Varfin e Himarës, duke kënduar Vajzën e Valave, do ta kuptoni. Pas shumë e shumë vjetësh, që ai është larguar nga kjo botë, sa herë dëgjoj këtë këngë vetvetiu më këputet diçka në shpirt. Nuk e pyes veten pse më ndodh kjo dhe as që dua të mundohem ta gjej një përgjigje. Thjesht magjepsem, më ndrydhet zemra, më vibron çdo qelizë e trupit, përhumbem i tëri dhe lotoj… E unë duke lexuar këto kujtime mbase më duhet që të përsërish për sot e për mot: “Rrofsh sa kënga “Vajzë e Valëve”! Pak kilometra larg Himarës ose më tej atij guri është Saranda, Vlora. Atje ku “trimat” shkojnë në botë me ca anije të reja, komode ku mund dhe të flesh, apo të pish kafe duke parë detin e zogjtë. Atje nuk ka gurë, po shikimi është sërish nga qielli. Prapë Vajza e Valëve zgjohet ndryshe. Po të ishte gjallë Neço Muka kush e di se si do ta bënte një këngë të re për kohën tonë… Pak më larg bregut ku është Otrantoja me plagën e dhimbjes së mbytjes së dhjetra emigrantëve shqiptarë, gjithë lulet e botës nuk do të mjaftonin për t’i hedhur në kujtim të foshnjave të djemve, të nënave, të burrave të mbytur për ëndrrën e “trimit” të Vajzës së Valëve. Edhe pas 100 viteve, kur në PARIS do të bëhej pllaka e kësaj kënge dhe e mjaft të tjerave, të tjera këngë do ta vazhdonin dialogun me valët, me qiellin, me zogjtë, me pulëbardhat, me zgalemët. Pak orë më tej uturijnë avionët ku vijnë e shkojnë të heshtur në dyer doganash me dhjetra e qindra shqiptarë. Çdo ditë mjaft avionë ngrihen e ulen. Në sediljet e tyre janë shqiptarë nga çdo vend i botës që nga Amerika, Kanadaja, Zelanda e Re, nga Australia, Japonia pa folur për Evropën që duket si oborri i shtëpisë sonë. Ajo sokëllimë, drithërimë që na jep kënga “Vajzë e Valëve” a mos zgjohet ndryshe ata ta hapa të heshtur të mijëra emigrantëve shqiptarë në botë?? Ajo këngë nuk është vetëm gurgullimë po dhe amanet. Dhe amanetin e këngës nuk e tret as dheu, as deti, as qielli, as altari asnjë gjyq tokësor dhe hyjnor. Mos vallë na zgjon kënga jehonën e fëmijërisë kur përcillnim zërat tanë në një skenë gjigande? E sërish na vjen klithma e Vajzës së Valëve” me vargjet e saj që ia kalon monumenteve Ju të bukur zogj tek ju kam një shpresë. Ju që shkoni det e male dua t’ju pyes, e mjera, dua t’ju pyes. Vallë a mjaftonte vetë Shpresa për të tjerë lotët e saj???!!