Historia e kombit tone ka trasheguar shume pasaktesi nga e kaluara , po thuaj ne te tera kohrat , por kryesisht ne periudhen e monizmit , qe vazhdoi gati gjysem shekulli . Ne kohen e shkollimit te brezit tim , thuhej hapur : Shkenca ka karakter klasor . Historia nuk ka pse te bente ndryshim nga shkencat e tjara , ne monizem .
Qendrimin e shtetit monist , ndaj intektualve e shprehu Enveri , ne raportin e Kongresit te parete Partise komuniste . Ne kete dokument zyrtar , shprehet hapur : Te gjithe kundershtaret politike , u shpallen armiq . Kryesisht armiqte ishin intelektuale .
Intelektualet shqiptare filluan te dukeshin , pak perpara dhe gjat shpalljes se Pavaresise dhe ne vitet 30 te shekullit te kaluar. Te paret u shkolluan kryesisht ne Stamboll , vala e dyte u shkollua ne universitet me te famshme te botes , ne Europe . Nevojen e krijimit te shtreses intelektuale e shtronte vete koha . Shqiperia duhet te tejkalonte prapambetjen e trasheguar nga shekujt.Populli yne i ka dashur me shpirt dhe i ka vleresuar maximalisht intelektualet e tij .
Dashuriia e vecante , per intelektualet , buron nga fisnikeria e popullit , qe rrjedh historikisht nga nje e kaluar diturake dhe bujare , por , qe u nderpre nga nje sundim shume shekullor , pas Skenderbeut . Shkenca boterore , kishte thyer rekorde te zhvillimit ekonomik dhe kulturor, gjat kohes , qe Shqiperia vuante sundimin osman . Shqiperia duhet te tejkalonte prapambetjen e trasheguar nga shekujt . Kjo prapambetje , nuk mund te tejaklohej me injorance.
Intelektualet e pare te Shqiperise , ishin dhe mbeten njerez shume te shquar , sepse per te mesuar jasht vendit , venin me vullnet elemente me te pergatitur dhe nga familje te shquara . Keshtu ndodhi me intelektualet shqipetare te vales se pare dhe me ata te viteve 30 te shekullit te kaluar . Intelektualet shqiptare ishin shtresa me e zgjedhur , ne historine e kohes .
Monarku i shtetit shqiptar , i pa me xhelozi intelektualet dhe eliminoi shume prej tyre , madje nga me te shquarit. Pasardhesi i i Monarkut shqiptar , ndertoi nje shtet , qe nuk e meritonin shqiptaret , ndertoi diktaturen moniste , me te e gren e lloit te vet ne Europe .
Gjat luftes dhe pas saj , regjimi monist enverist eliminoi shume intelektuale te shquar , qe u vuri etiketa antipopullore , si Grupi i deputeteve , sabotatoret e Maliqit , grupi i klerikeve te jugut , i klerikve katolike . Lodhesh t’i numurosh grupet e ashtuquajtura anti – parti dhe anti-shtet . Te tera keto grupe ishin te mbushur me intelektuale te shquar . Nuk mund te perbeheshin nga fshatare analfabete . Nje pjese e madhe e intelektualeve , me shume dhimbje , lane atdhun dhe jetuan ne ekzil, jasht vullnetit te tyre .
Lufta kunder intelektualve kulakeve , tregetareve dhe familjeve te tyre, u be platforme politike e shtetit monist . Struktuar te posacme te shtetit gjurmonin dhe eliminonin shtresen e ish intelektualeve dhe te te pasanikeve. Nuk pati guxim , dikush , te shtronte pyetjen : Kush do ta ndertoi vendin , po qe se eliminohen shqiptaret me te ditur , madje dhe me te pasur ? Ne se mund te shtrohej nje pyetje e tille , autori i pyetjes , minimumi do te burgosur , por edhe mund te varej ne litar .
Strukturat e posacme te ish shtetit monist , shpiknin armiq edhe kur nuk kishte te tille. Mjafton te kishe pasur nje pozite shteterore , ose shoqerore, gjat monarkise , grupoheshe ne shtresen e armiqve . Te ishe intelektual , ose i pasur , veshtire se i shpetoje perngjekjes politike moniste .
Nje prej tyre ishte , Mehdi Frasheri , nga fisi i i Frashellinjve. Mehdiu ishte nga frashellinjte me te shkolluar dhe te gjithe energjite e tij intelektuale , me shume perkushtim i vuri ne sherbim te popullit te vet , sepse pati fatin , te jetonte kohet me te trubullta , qe kalonte vendi , midis te dy luftrave boterore dhe brenda ketyre luftrave
Personalisht kam pasur mundesine te njof realisht disa nga figurat e shquara te historise shqiptare te perpara clirimit . Kam pase qene bashkebanor , me disa ishte burgosur politike , qe njifshin , ne maje te gishtave historine e Shqiperise . Ata njifnin jetshkeimet e te tere Intelektualve shqiptare dhe kjo histori , qe po shkruaj , per t’i shpallur armiq , ishte politike , si per te gjithe intelektualet e denuar .
Ne ate kohe te zymte , njifja veprimtarine e Fulltzit , Te Inxh Abdyl Sharres , te familjeve Kokoshi , Dosti , Merlika, Lef Nosi e te tjere te ngjashem . Keto jetshkrime i pata peshuar me shume vemendje dhe ne kohen e nderrimit te pushteteve , kam shkruar , per ta ne librat e mi kronikale . Nga miqte e mi “te deklasuar “ , nuk me kujtohet , ne se kam degjuar , per Mehdi Frasherin . Jo se nuk me paten folur , per te , por nga qe ishin aq shume , me ka tradhetuar kujtesa.
Ne raftin tim te librave , gjeta librin e Ketij burri , me titullin e thjeshte dhe te sinqerte “Kujtime – vitet 1913 – 1933 “ . Librin e ka botuar “Omcka “ , nen kiujdesin e nipit te Mehdiut , Tefik Celo dhe z. Mynyre Toptani . Libri ka 240 faqe dhe permban te gjithe veprimtarine e Mehdi Frasherit , si intelektual , si atdhetar shqiptar dhe si burre shteti . Pak me siper , permenda se ky liber eshte i sinqerte .
Ku bie ne sy , ky fakt ? Bie ne sy te c’do lexusi , sepse nuk ka autore , qe te fallsifikoi kujtimet e jetes se tij .Ne rrastin me te keq , fallsiteti , duket hapur . Ne rrastin konkret , kemi nje rrefim te rrjedhshem te autorit . Nuk ka asgje fantastike dhe as ndonje figure letrare .
Libri eshte shkruar ne veten e pare . Eshte liber real , per vete menyren si eshte zhvilluar tregimi , duke permendur hollesi , vendet ku ka qendruar , emrat , me te cilet ka zhvilluar biseda dhe perse . Njerzit me te cilet ka biseduar . Per hollesite e shkrimit dhe menyra lirike e tregimit te ngjarjeve , eshte plotesisht i besuar , per paraentesen , qe hapa pak me lart , per besushmerine . Eshte nga shqiptaret e rralle i doktoruar , per shkencat politike , ne ate kohe .
Deputet i Parlamentit te dale nga Kongresi i Lushnjes , dy here Kryeminister i Shqiperise . Punetor i pa lodhur me mendje dhe fizikisht . Te gjitha aftesite mendore dhe fizike i shkriu , per Atdheun . Eshte karakter njerezor , sepse nuk i eshte provuar te kete vrare , keqtrajtuaar , ose te kete burgosur ndonje bashkatdhetar . Nje staturre e tille politike meriton te kete nderimet e duhura dhe te merituara , nga Atdheu dhe populli , te cileve u perket .
Ne kohen e ardhjes se Princ Widit , u formua nje kabinet qeverritar , me ne krye Turhan Pashen , Mehdiu u emerua perfaqesus i Shqiperise ,ne komisjonin e kontrollit nderkometar . Nen kete pergjegjesi shteterore , Mehdiu , e pershkroi Shqiperine disa here kryq e terthor , per te vendosur qetesine civile dhe besimin te qeverria e formuar dhe Princi , por nen influencen esadiste , shperthyen kryengritjet regresive , me parrullen “duam baben “ . Levizjet ne teren , ishin te shpeshta , por kryengritja zgjerohej nga dita ne tite . Mehdiu njoftonte , per dite komisjonin , per gjendjen ne krahina te ndryshme te Shqiperise . U raportua ne Komisjon edhe per gjendjen ne Korce dhe Gjirokaster , ku influenca greke rekllamohej nga 400 prifterinje ortodokse , qe i sherbenin Greqise . Ne Shqipeine e mesme , muslimanet vijonin kryengritjen . Mbetej vetem Durresi , ku qeverria Turhan Pasha , kishte autoritet , gjithperfshires . U be nje marrveshje me Italine dhe Austrine , per te derguar armatime . Italia dergoi 1000 pushke dhe Austria 3 bateri topi . Nje Qeverri surrugato , krijoi Zografi , ne juge te vendit.
Per t’u njohur sa kaotike ishte gjendja , lete citojme nje paragraf nga faqja 21 : “ Kur arritem ne Shijak , gjetem nacionalistet dhe gjindarmet ( Xhandaret shenimi im ) , e kishin rene rob te rebelet . Ata ishin shume te deshperuar , por kur na pane ne , filluan te merrnin guxim .... Populli ishte fanatizuar teper. Nuk sprapseshin nga anarshia , deri sa nje nga antaret e komisjonit , qe dinte turqisht , nga ballkoni ju foli turqiaht dhe u qetesuan disi .. “ Ne keto situata , jeta njerezore ishte malli , qe kushtomnte me pak .