
Tema: Deti si metaforë, një receptim filozofik me lexuesin, në poezinë e Aleksandër Çipës.
Shumë teori letrare të leximit të poezive apo edhe të shkrimit, sugjerojnë se leximi i një teksti letar, nuk përfundon më një lexim por me disa lexime. Në vetvete poezia është imazh verbal i mendimeve të poetit, që nuk e përcakton, as shkrimi, as mendimi, as leximi, por është vështirë ta përkufizojmë poezinë, jo vetëm si kuptim i mbartur i imazheve të përgjithshme poetike, por edhe si akt shkrimor, nëpërmjet një organizimi të përcaktuar gjuhësor (Rrahmani: :2003:133).
Poezia nuk kupton vetëm karakterin tingullor, por edhe karakterin kontekstual, që poezinë e lidh me strukturat kuptimore dhe gjuhësore, përmes të shkruarit shumështresor (Wellek & Warren:2007:181). Ajo çka trasmenton, përmes “vlerave ekspresive” dhe specifike, karakterin metaforik dhe simbolik, nga brendia e dukurive të përgjithshme dhe indivuale, përtej të përtejshmes por edhe momentale të kohës, sendërtohet në librin poetik “Deti nuk ka portë” (Çipa: 2019), një poezi lirike, me një komunikim metaforik të veçantë mes poetit dhe lexuesit, ku saora, mbizotëron kryemetafora e detit, një metaforë sa universale aq edhe personale.
Libri “Deti nuk ka portë”, përmban tetë cikle të titulluar: “Mërzi ndriçuese”, “Vetmia në rrëmujë”, “Për shpirtin je fe”, “Në tel të nëntë si Orfeu”, “Atdheu i absurdit”, “Deti nuk ka portë”, “Statujës së mishtë” dhe “Kangjella para gjumit”, një sendërtim prej ciklesh me tituj që lidhen jo vetëm metaforikisht por edhe metonimikisht.
Poezia ka elemenete të:
a) elemente të unit lirik individual dhe universal,
b) raporti ekzistencial përmes kohës dhe lexuesit,
c) uni lirik dhe qasja socio-shoqërore,
d) si dhe interpertimi filozofik i ndjesisë së veçantë liriko-poetike.
Lirika vjen përmes imazheve;
- të natyrës dhe katër elmenteve të ciklikës së jetës (Toka+ Uji+ Qielli + Zjarri), nëpërmjet
pejzazhit dhe përshkrimit me nota meditativo-filozofike,
- konceptimi i një lloj perceptimi filozofik rreth qenies, njeriut botës dhe universit,
- ndërthurja mes elementeve biografike me vendlindjen, ku shpaloset jo vetëm atdheu dhe
familja (një dedikim për Lefter Çipën, si bardi i vargut të Bregut), nëpërmjet vargjeve: do të shkosh o i paikshëm/Ta mbush trupin e paktë/Me një melos të mbulohesh/Kujë pak, e këngë e gjatë/…/At i këngës në atë gjuhë/ Sa dhe deti ta zilepsi/ ai shtoi dallgë pa fund/Ty në shqip fjala të mbeti”, ku i këndoj jo vetëm Himarës , por të gjithë Bregut, për qëndresën, kulturën, traditat, zakonet dhe përditësinë e tyre, një qasje brenda të cilës është ai dhe shqisa poetike e tij (Gaçe: 2019).
Poezia drejpërdrejtë kumton topikat metaforiale si:
1. topika metaforiale të elementeve të ujit-shiut, (stuhia) përmes vargjeve: “kanë nisur/
qiejt të kullojnë litarë shiu nëpër re,/U frynë përrenjtë dhe po vërshojnë,/lumenj me ujë e dhe, nga poezia: “Pellg i kujtimit nën shira qiejsh” apo edhe poezia: “Nën shi Prizreni”: nga minaret u kullojnë vilare shiu/ Dhe bien mbi kalldrëm butë-butë, ose poezia tjetër: “U shtruan shirat”. (De)kodimi i metaforës së shiut dhe simbolika e ujit, ka po ashtu katër aspekte ciklike të ujit (shiu, përrenjtë, lumenjtë, deti) si përfytytrim apokalitik (Fraj: 1990: 195), se shiu/uji është një dukuri natyrore që rilind jetën, por edhe si pastrim moral dhe katarsis, apo si pagëzim, për besimi e krishterë/ortodoks (simboliozn rilindje dhe pastrimin emocional) nga Gjon Pagëzori, por edhe në besim islam, në Suren Furkan, “ edhe Ai është, që i lëshon erërat myzhde në prag të mëshirës së Tij (shiut) dhe Ne lëshuam prej qiellit ujë të pastër” (El Furkan: 1989). 2. topika metaforiale e detit ose krymetafora, (që njësia poetike bulon që nga Vlora deri në Sarandë apo përgjatë gjithë bregut), përmes topikave së ambiguaditetit metaforiale e trinisë tokë-qiell-det, që lidh elementin e fuqisë së poezisë me shpirtin individual, si një simbol që e drejton drejt shpërfaqjes “par excellence”, në strukturat e kuptimit, jo vetëm si paradigma të përcaktimit ideor-poetik , por vetë qëndrimi filozofik i kategorisë së shenjave si poetika e papërcaktueshmërisë (Lacoue-Labarthe: 1978: 38), vargjet: për tek deti mos kërko portë,/ku mund të hysh si në shtëpi./Dallga kurrë nuk është një shkallë,/As ngjitesh, as zbret në thellësi./As oborr si tek shtëpia nuk ka,/Trokitja nuk vlen për të hyrë./Deti është botë e ujtë para nesh,/Ka shije të kriptën, shijon zanafillë./Tek rëra e paktë, ku shkel këmba/…./Tek Deti s’ka portë për të hyrë,/Të futesh ku fryma nuk mban./vetëtroket mbi tokën si zemër,/dhe dallgën e shpërndan në çdo anë./Deti nuk ka portë ku të hysh…poezia “Deti nuk ka portë”, kryepoezia apo edhe ngjizja e titullit të këtij libri. Elementet e detit si: [deti/dallga /ujë /kripa /rëra /breg /spërkala /guacka], përmes përsëritjeve të kryesemës [det], si instancë e thënies, përzgjedh një stukturë hapsinore-kohore, nxjerrë nga tema, e të artikuluar, në konfiguracione discursive, përmes rrugëtimeve figurative, (Courtes: 1979: 134), bazuar vetëm në një fjalë të vetme, e quajtur si figurë semë, që është edhe fjala përmbajtësore e krejt librit:

Konfigurcioni diskursiv “DETI”
(përkufizuar si forma
përmbajtësore e jetës)
Rrugëtime figurative
materia ujë hapsirë jetë e nënujshme (lëndë e ujshme) (lëng pa ngjyrë dhe pa formë) (hapsirë e madhe me ujë të kripur) (gjallesat dhe bimet që jetojnë në
hapsirat e deteve dhe poshtë ujrave)
Në formë shkallëzimi ngjitës dhe zbritës, autori ndërton:
- trinomin: Tokë-Det-Qiell;
- metafora e lartësisë: qielli/retë/shiu,
- fjalët kyçe: qielli /shirat /male /ajër /qiri /dritë /frymë /hëna /brymë /avull /ftohtë/ ngricë
/hije /hëna /vjeshtë /pemë /koha /njeri /sytë /zjarri /rreze /jeta /iluzion /mërzi /Atdhe /puthje /lumi /mali /uji /gjethe /absurd/ vis /Zoti /lartësi /gur /zall /breg /bregu /brigjet /dallgë /guacka /kripë /qyteti /trishtim /mall /grua/ poezi /fjala /zemra;
- fjalët shumëpërdorimshe: diell: [6 (gjashtë) herë]/qielli/qiejtë/qiellore: [21(njëzet
herë]/deti/dete: [23 (njëzet e tre) herë]/toka: [13 (trembëdhjetë) herë]/re/resh: [9 (nëntë) herë]/shiu/shirat:[15 (pesëmbëshjetë) herë].
3. topika e elementeve të absurdit: absurdi si rrymë letrare, tek cikli i pestë “Atdheu i
absurdit”, sendërtohet me elemente të qarta, nëpërmjet vargjve: nëse imazhi i visit të absurdit,/Ju duhet,/Kam një hise gjithë ngjyra dhe forma,/në atdheun tim. Vlen shumë,/Sa imazhi ju ndihmon për pasardhësit! Pranimi i absurdit, është e vetmja gjë që i ka mbetur artistit, përmes obsesionit, ankthit dhe zhgënjimit, se është ndjenja e fajit që njeriu përjeton (Beckett: 1986:48). Në këtë rrymë, poetët që iu qasën absurdit, kishin probleme me shoqërinë ku jetonin. Meqenëse është realizimi i pakuptimësisë së jetës që lind absurdin dhe që nga kjo absurdi shfaqet kryesisht përmes kujtesës njerëzore, këto mund të jenë karakteristika, që normalisht shoqëron një poet, që e gjen çdo copëz të përvojës së tij, “ të pushtuar” nga absurditeti i shoqërisë ku jeton, që kundërshton edhe interpretimin e absurdit (Camus: 1991: 32).
4. topika e elementeve të dadaizmit: dadaizmi si fjalë: (dadaizmi, është rrymë ekstreme
artistike dhe letrare nga fillimi i shekullit XX (1918-1924). Me mënyrën e shprehjes, dadaizmi tentonte të kthehej në fillimet e para të të menduarit dhe në format e para të komunikimit, duke u mbështetur në tendecat e ekspresionizmit). Përfaqësuesit e dadaizmit si:Tristan Tzara, Hugo Ball, André Breton etj., frymëzoheshin nga poezitë-kolazh , duke përfshirë strukturën, rendin, si dhe bashkëveprimin e zërit, ose kuptimin e vetë gjuhës. Poezitë si: “Avull në brymë”, “U shtuan shirat” etj.; kanë diskurs dadaist, vargjet: në gjithë këtë ngricë, fryma jonë e përbashkët/është avull që ngroh një frut të parënë./Ky dimër që shkon dhe në mall na ka lënë,/e shton ngricën, të ftohtën e mbajti./Në akull të tij edhe ti edhe unë,/përcollëm dhjetorin dhe janari na zgjati/…/Nuk u ngri moti, por trungjet e drurëve/u veshën me brymë dhe akull, për më tepër/Që të mos ndienin se pëshpërima jonë,/jetës së frymtë po i shtonte fletët, në kundërvënie me poezinë “Diell” të Hugo Ball: karroca e një fëmije lëviz midis qepallave të mia./Mes qepallave të mia është një njeri me një qen qimedredhur./Një grup pemësh shndërrohet në një tufë gjarpërinjsh dhe fërshëllen nëpër qiell./Një gur mban një fjalim. Pemë në zjarr të gjelbër. Ishujt lundrues./Shkundja dhe cingërima e predhave dhe kokat e peshqve si në fund të detit.
Koncepti i progresit të një shoqërie, në aleancë me modernitetin dhe kohën, që njeriu të mundet të ndikojë në zhvillimin e proceseve shoqërore, ku vetë ai (pra njeriu), mundet në mënyrë racionale, të planifikojë të ardhmen e komunitetit në luftën për të ardhmen (Calinescu 1987: 94). Edhe poezia: “U shtruan shirat”; thumba të ujtë bien mbi Tokë,/Në gjendjen time,/mjegulla bën shije./Një siluetë zonje në rrugë,/Vetminë e kotë s’di ku ma shpie...., në krahasim me poezinë : "Uji i egër" nga Tristan Tzara, me vargjet: dhëmbët e uritur të syrit/mëndafshi i blozës/e hapur ndaj shiut/gjithe vitin/ujë i zhveshur/errëson djersën nga balli i natës/syri është i mbyllur në një trekëndësh, shihen elemente të përbashkëta të dadaizmit. Dadaizmi, dëshiron të eliminojë arsyen dhe të lartësojë sensin përsa i përket arsyes, ku surrealizmi zëvendëson kontrollin e të vetëdijshmes me atë të pakontestueshmes, ku shkronjat dhe tingujt, vendosin kodet e konventave të gjuhës, duke përformuar një lloj diseksioni gjuhësor (Schafner 2011: 223). Ngërçi dhe veprimtaria e arsyes, apo edhe jeta e shkurtër e dadaizmit, përmes kontradiktës së vazhdueshme për të fshirë kufijtë mes arteve, krijon një stil të vetin (Bürger 1984: 199). Poezitë dadaiste i japin të njëjtën gjë marrësit (lexuesit), lirinë që artistët e konsideronin aq thelbësore për veten e tyre.
Dadaizmi, përpos jashtë (-izmave), motivon:
a) thyerja e kufijve mes artit dhe shprehjeve artistike,
b) heqja e vakumeve të asgjësimit të jetës përmes sistemeve politike dhe kulturore të
caktuara,
c) ironinë si funksion dhe si një element aktivizues,
d) parimin mes pranimit dhe refuzimit,
e) dinamikat e pohimmohimit,
f) prishjen e standardeve tradicionale dhe konservatore,
g) idealet “antipozitiviste” sociale dhe qëndrimet burlekse,
h) arsyejet dhe përvojat që eleminojnë dallimet referencile,
i) asgjësimin e tradicionales dhe kuptimet e koncepteve të “objekteve poetike”,
j) tendencat e përdorimit të imazheve dhe rastësisë,
k) tërësinë e ekzistencës së njësisë poetike që promovon marrëzi.
Përballë koherencës, dikotomia tekstuale me elemente të konceptit të dadaizmit (dada), brenda kufijve të kulturës së rrymës, e cila u strukturua nga gjuha dhe mendimi (Jones: 2004:230), nuk ishte jetëgjatë. Ne përputhje, me përmbajtjet absurd dhe jologjike, pakuptueshmëritë e mëdha me doza ironie, radikalizëm, shkatërrim, agresivitet, pesimizëm dhe koncepte të tilla si: nacionalizmi dhe intoleranca, u perceptuan shumë keq nga mendimi dadaist. Në këtë këndvështrim, ndjenjat patriotike, konsumizmi shoqëror dhe kapitalizmi agresiv, veçohen si shkaktarë të neveritjeve më të mëdha të njerëzimit: ashtu si luftërat, por edhe qëndrimet ndaj tyre me humor dhe burlesk veçanërisht, në format klasike të artit dhe poezisë lirike.
Sëfundmi: poezia është e ndërtuar e gjitha mbi metaforën, si refencë ndaj elementeve stilistiko-poetike, por edhe si receptim ndaj lexuesit bashkëkohor. Duke indentifikuar veten, atdheun, vendlindjen por edhe absurdin e shoqërisë shqiptare, madje i jep zëshmëri visit (viseve) të tij, (gjenezës, fisit dhe gjithë toposit të Bregut), nga ka lindur edhe bisku i gjethimit të poezisë së tij duke thënë shpesh: se deti është ulur në prehrin e poetit dhe gazetarit Aleksandër Çipa.
BIBLIOGRAFIA:
1. Beckett, Samuel. (1986): The Complete Dramatic Work. London: Faber and Faber.
2. Bürger, Peter. (1984): Theory of the Avant-Garde. Manchester: Manchester University Press.
3. Calinescu, Matei. (1987): Five Faces of Modernity. Modernism Avant-Garde Decadence Kitsch Postmodernism. Durham: Duke University Press.
4. Camus, Albert. (1991): The Myth of Sisyphus and Other Essays. Translated by Justin O'Brien. New York: Vintage Books. https://www.philosophytalk.org/blog/camus-and-absurdity
5. Courtes, Joseph. (1979): Introduzion á l’analyse narraive et discursive, PUF, Paris.
6. Çipa, Aleksandër. (2019): Deti nuk ka portë, “Dritëro”, Tiranë.
7. El – Furkan. (1989): Quran, përkth: Hfz.Sherif Ahmeti, Prishtinë.
8. Gaçe, Bardhosh. (2019): Si pulëbardhë nëpër detin e kaltërt të Jonit… “Dita”, Tiranë.
9. Fraj, Northon. (1990): Anatomia e kritikës, përkth: Avni Spahiu, “Rilindja”, Prishtinë
10. Jones, Amelia. 2004. Irrational Modernism. A Neurasthenic History of New York Dada. Cambridge – London: MIT Press.
11. Lacoue-Labarthe, Philippe. (1978): The Caesura of the Speculative. Trans. Robert Eisenhauer, Glyph 4.
12. Rrahmani, Zejnullah. (2003): Leximi dhe shkrimi, “Faik Konica”, Prishtinë.
13. Schaffer, Anna Katharina. (2011); Dissecting the Order of Signs: On the Textual Politics of Dada Poetics. In: Adamowicz, Elza & Robertson, Eric (eds.) Dada and Beyond. Vol. I. Dada discourses. Amsterdam, New York: Rodopi.
Commentaires