Prof Dr Fatmir Terziu: TOPONIMIA E GOLLOBORDËS: DISKURSI I DYGJUHËSISË DHE DERIVATI I ORIGJINËS
Një toponim i veçantë, që motivon prezencë dhe mjaft hapësirë gjeografike në trojet etnike shqiptare është toponimi “Presllop”. Atë e ndeshim në fshatin Velegllavë të Kosovës[1], po ashtu dhe në fshatin Meshinë[2], ku është mëhalla e Vrapcve, në Zaplluxhë[3]. Po kështu e ndeshim edhe në Knezhinë rreth Reshtanit. “Presllop” ndodhet edhe si toponim i një vendi në Trebisht Bala. Që në fillim kjo gjeografi e madhe e përdorimit të tij, na jep të kuptojmë se ky toponim vjen nga koha e pushtimeve serbe në këto treva.
Klasifikimet janë të ndryshme, por ato që përdoren për të grupuar zonat gjeografike, me qëllim që ne mund t’i ndajmë të gjitha në klasifikime sipas kuptimit të toponimeve dhe klasifikimeve sipas strukturës së tyre gramatikore mbeten efikase. Zakonisht toponimet grupohen së pari sipas objekteve në grupet vijuese: vendbanimet, zonat malore, trupat ujorë dhe terreni. Për toponimet e kësaj zone, një grupim i tillë është në shumë raste i pamundur. Kemi një numër vendbanimesh (ose fshatra të trazuar) që duhen marrë në konsideratë me emrat e fushave, por struktura dhe rëndësia e tyre kanë të bëjnë me vendbanimet. Shpesh një emër gjeografik shërben për të treguar pamje të ndryshme fqinje, p.sh. pjesë e një mali me një lumë dhe një livadh. Kjo e fundit është ndoshta, ajo që na ndihmon të kuptojmë pse toponimi “Presllop” ka një shtrirje kaq të madhe gjeografike, dhe mbi të gjitha një emërtesë që ka mbetur e mbijetuar në luftën e gjuhëve të përziera në këtë trevë. “Presllop” është dhe një faktor, tek i cili duhet të ndalemi edhe një herë më gjatë për të shpjeguar faktorët e detyruar të toponimisë në këtë zonë.
Në disa raste, kodrat e ndara nuk kanë një emër, dhe emri i jepet tokës nën kodër, sepse në psikologjinë e emërtimit në këtë zonë ka një tendencë drejt emërtimit përpara të gjitha objekteve që janë të dobishme në aspektin ekonomik. Edhe lëvizjet delegojnë probleme në zona të ndryshme malore në disa vende në emërtimin e të gjitha hapësirave shikimore më të rëndësishme karakteristike për peizazhin, dhe mbi të gjitha kodrat dhe majat. E gjithë kjo i jep përparësi konsiderimit kompakt të sistemit toponimik pa ndarë grupe sipas objekteve të emërtuara.
Bëhet pyetja: kush janë toponime nga gjuha vendase, maqedonase dhe cilët nuk janë toponime bullgare apo edhe nga gjuha serve. Emrat e formuar nga fondacionet jo-zhargonike me mjete të tjera gramatikore nuk janë me qëllim sllav, megjithëse ato mund të përdoren në një formë pak a shumë të lokalizuar në mesin e popullatës së kësaj treve, siç janë: Kallogjer (Greqisht), Karaorman (Turqisht), etj. Emrat e formuar nga fjalët e të folurës së trazuar vendase me mjete të tjera gramatikore nuk janë sllave, siç janë: Rebori, Raven. Nga e folura vendse janë ato toponime që janë formime mes formimit të fjalëve, për shembull: Livadishte, Biglishte, megjithëse disa prej tyre adresohen me fjalë me origjinë nga gjuha shqipe (livadh, bigla). Toponimet që përfaqësojnë një fjalë të thjeshtë[4], të pa shprehur në një rast të tillë janë krijime adekuate të përditësisë, nëse emërtimi i duhur përdoret si hua në gjuhën e folur, ose të paktën në gjuhën lokale (p.sh: livadhi: Livadh, lëmsh: Tumba), me kusht që emërtimi ndodhet në një fshat të kësaj treve me zhvillim etnik të pandërprerë. Si të tillë duhet të konsiderojmë edhe toponimet e rrafshëta në aparatet të cilat në të kaluarën (në monumente gjuhësore) përdoren si huazime në mesin e popullatës vendase, nëse në të dhënë nuk do të kishte ndonjë popullsi të huaj kompakte nga gjuha e së cilës buron fjala. Kështu, për shembull. Numri i Bigla duhet të konsiderohet një produkt i toponimisë së përzier, pasi fjala bigla është përdorur edhe në gjuhët sllave të Jugut, megjithëse vjen nga gjuha bizantine “vigl”. Kjo është edhe për disa mjete të bujqësisë sikurse është cfurku, që në gjuhën e folur të trevës ngjizet më së shumti me bizantinen “bigl” e që në të folur nga mbetur si emërtesë “villa”.
Në të kaluarën, ka qenë e ekzagjeruar të kërkosh ndikimet e njerëzve të tjerë, ku toponimet shpjegohen me materiale nga të folurit ose gjuha lokale. Në toponiminë e kësaj treve, në formën e saj, trupa e rrallë dallohet me toponimet e fjalive (ka vetëm tre përcatues, për shembull: Ke oresot Shemov, Ke krushata Ajdinova) nga emrat e tjerë të drejtë (emërtesat e sajuara). Midis këtyre të fundit, emrat me sugjerime janë më pak të zakonshëm se emrat pa parashtesa. Në fjalitë e përdorura në toponimi, dallohen dy tipe të tyre: 1. Sugjerime - orientime të përgjithshme për drejtimin, prania e të cilëve në toponimin është opsionale, kur nuk është një mbiemër për një vend në një fjali, ose vjen me një fjali tjetër. Këto janë sugjerimet: në, dhe si. Në rastet e diskutueshme p.sh. toponimi “Vo Raduç qe se vidit kao je denot” (Në Raduç do të shfaqet si do të jetë dita), ose “su na ridot ke de se vizhdat Raduç” (jam tek kodra ku shoh Raduçin). 2. Sugjerime për një vend {përpara, prapa, nën, etj.] Që janë pjesë përbërëse e toponimit. Ndarja e toponimeve me fjali është e njëjtë me ndarjen e emrave pa fjali kur bëhet fjalë për pjesën emërore. Më të zakonshmet, natyrisht, janë leksemat emërore, të cilat më tej ndahen në personale dhe jopersonale. I ndajmë këto emërore mbizotëruese johapësinore në toponime, d.m.th. ato që tregojnë pamjen parësore, ose të përhershme të peizazhit dhe ato jo-nomofonike që tregojnë një ppamje të përshtatshme të peizazhit, ose shërbejnë si bazë për përcaktimet metaforike. Leximet toponimike mund të tregojnë pasurinë origjinale, natyrore të peizazhit ose ndonjë pronë ose nocion të lidhur me veprimin njerëzor (civilizimin). Këto grupe të leksemave i nënshtrohen ndarjes së mëtejshme leksiko-semantike.
Prandaj, si klasifikim semantik i toponimeve, unë aplikova një ndarje sipas kuptimit të leksemave të përmbajtura në toponimi. Fillimet e një klasifikimi të tillë, megjithëse me shumë mospërputhje, i gjejmë tek Selishchev[5]. Në klasifikimin semantik të leksemave, emrat e ndërlikuar, natyrisht, klasifikohen dy herë. Avantazhi i një klasifikimi të tillë është jo vetëm që mund të zbatohet relativisht në mënyrë të vazhdueshme, por edhe se ai së bashku me indekset e leksemave është material më i përshtatshëm dhe qartësisht i gatshëm, jo vetëm për hulumtime toponimike, por edhe për studime të përgjithshme gjuhësore në fushën e dialektologjisë dhe historisë së gjuhës.
Klasifikimet domethënëse ndryshojnë në detaje midis toponimeve të ndryshme nga vendet sllave. Më i suksesshëm nga klasifikimet semantike të emrave të vendbanimeve është klasifikimi i dhënë nga studiuesi i toponimeve, profesori polak C. Tashitsky[6]. Sidoqoftë, vështirë se mund të përdoret për të klasifikuar një larmi të matricës topanamatike, duke përfshirë hidroniminë, oronimininë dhe mikrotopomicinidin. Klasifikimi më i detajuar i mikrotoponimeve është dhënë nga shkencëtari çek V. Schmilauer[7]. Klasifikimi i tij përmban elemente heterogjene: semantike dhe strukturore-gramatikore. Pra, e vetmja ndarje principale nuk është ruajtur në të. Çështja është nëse një klasifikim i përgjithshëm sipas kuptimit të plotë të emrave gjeografikë (veçanërisht kur bëhet fjalë për kompozita dhe emra parafjalë) është i mundur.
Duke lexuar studiuesit që kanë trajtuar herët këtë tematikë, por dhe duke u mbështetur në realitetin e shtrirjes gjeografike të toponimit në konsideratë, “Presllop”, nuk është vështirë të kuptojmë se atë nuk e ka krijuar apo vendosur si të tillë banori i kësaj zone, por pushtuesi, i cili e urdhëroi atë me forcë dhe me mjete të tjera agresive si në rastet që dihen nga historia. Në atë vend ku është ngjizur ky toponim të moshuarit e kësaj treve tregonin se ishin vendosur topat e serbëve dhe ata topa kishin marë herë pas here në shënjestër jetë njërëzish. Ata flisnin dhe për emra të cilët kishin guxim të ngriheshin e t’i kundërshtonin ata. Në një rast tregohej nga më i moshuari që kam njohur, në lagjen Trebisht Bala, Shahin Ademi, se që aty, pra në “Presllop” dhe nga “Gabori”, që ndodhej në një distancë të konsiderueshme, ishin zbrazur topat mbi trupat e disa banorëve me emrat Hajdin, Veli, Hajredin. Më tej ishte vështirë të kuptoje se si e qysh kishte ardhur dhe mbetur ky toponim, kur të parët ishin shuar dhe ajo që mbetej ishte vetëm e folura e ngjizur me atë emër, dhe me mjaft të tjera në atë vend ku sulmet e agresorëve nuk kishin të ndalur. Por, ajo që mund të thuhet qartë dhe saktë, është se ky topinim është vendosur me forcë nga pushtuesit serbë. Sikurse e kemi vënë në dukje edhe më sipër, profesor Eqerem Çabej, na vjen në ndihmë për toponiminë e ngulitur nga forca dhe agresiviteti i pushtuesit.
[1] Velegllavë e Epërme është një vendbanim në komunën e Dardanës, Kosovë. Pas vitit 1999 fshati është i njohur edhe me emrin Kreshtë.
[2] Meshinë është një vendbanim në komunën e Dardanës, Kosovë. Fshati shtrihet 8–12 km në veri të qendrës komunale. Meshina është fshat kodrinoro-malor, i vendosur nëpër kodrina, shpatije dhe lugje, i ndarë në lagje, që janë shumë larg njëra tjetrës. Lagjët e Meshinës janë:Meshina, Presllopi dhe Jellaqa. Vendosja e muhaxhirëve në këtë fshat, aty gjeti vetëm në familje serbe thot Anatasije Urosheviq, citur nga Jusuf Osmani. Muhaxhirët u vendosën kështu nëpër lagjët e Meshinës. Në Meshinë: Skovërqanët, Bucët dhe Borocët. Në lagjen Jellaqë: Shillovët, Rukocët, Rafunët, Klaiqët dhe Dërvodelët, ndërsa në pjesën tjetër të kësaj lagjeje, por që bie me fshatin Feriqevë u vendosën familjet: Buvcët, Borocët, Sijarinët, Skovërqnët dhe Marocët. Në lagjen Presllop, u vendosën familjet: Vrapca, Krivaça, Gërbaci dhe Govori.
[3] Zaplluxhë është një vendbanim në komunën e Sharrit, Kosovë.
[4] Rospond St. (1957). Klasifikimi strukturor dhe gramatikor i emrave gjeografikë sllavë. Varshavë.
[5] Selichev A. M.: Popullsia sllave në Shqipëri, Sofje 1933.
[6] Taszycki W. (1958). Emrat sllavë të vendeve; Disertacione dhe Studime Polake (Onomastyka), Varshavë – Krakovë: 1958, faqe 228-258.
[7] Schmilauer V . (1963). Hyrje në Toponomastikë. Pragë 1963, nr 86.